Oğdülmiş Hükümdara Aklın Tarifini Söyler

1. Öğdülmiş İligke Ukuş Sûretin Ayur
   Oğdülmiş Hükümdara Aklın Tarifini Söyler
2. Yanut berdi ögdülmiş aydı ukuş, kılınçı köni kör küvençi üküş
   Ögdilmiş cevap verdi ve : — Aklın hareketi doğru ve itibarı büyüktür — dedi —
3. Yüzi körki körklü ne yaşı kiçig, kamuğ edgülükke anıñdın keçig
   Yüzü, şekli güzel ve dâima genç ve dinçtir, her türlü iyiliğe geçit veren odur.
4. Örüg hem silig ol ne kılkı amul, kamuğ teprenürke bağırsak köñül
   Halîm, selîm ve sakin tabiatlıdır, o bütün canlılar için şefkat dolu bir gönüldür.
5. Kayuka elig ursa itlü barır, kayuka sözi tegse yetlü barır
   Nereye eli dokunursa, orası düzelir, sözü nereye erişirse, orası o söze uyar.
6. İsig yüzlüg ol kör kamuğka sevüg, kişilerke andın asığlar ülüg
   Sıcak yüzlü, her kes için sevimlidir, insanlar ondan fayda görürler.
7. Yiti közlüg ol kör bakışı yırak, kayu işke tegse bekitür adak
   Keskin gözlü ve uzak görüşlüdür, hangi işe el uzatırsa, ayağını sağlam basar.
8. Neçe bulğanuk işke tegse süzer, neçe ters tügün erse baksa yazar
   El sürdüğü iş ne kadar bulanık olursa-olsun, süzülmüş, sâf bir hâle gelir, ne kadar ters düğüm varsa, bir bakışla onu çözer.
9. Bakar soldın oñdın hem öñdün kedin, kamuğ iş yarağın bilir hem üdin
   İşlere sağdan, soldan, önden, arkadan, her cephesinden bakar, hall çâresini ve zamanını bilir.
10. Kaçığlığ yeter ol uçuğlığ tutar, sınukuğ sapar ol buzukuğ iter
    Kaçana yetişir, uçanı yakalar, kırığı sarar ve bozuğu düzeltir.
11. Ukuşsuz ökündi ayur ay ukuş, seniñsiz muñadur-men artuk üküş
    Akılsız hayıflandı ve dedi:— Ey akıl, sensiz ben çok bunalıyorum.
12. Maña tegmedi bir seniñdin ülüg, seniñsiz kişi köñli boldı ölüg
    Bana senden bir parça nasip olmadı, sensiz insanın gönülü ölü sayılır.
13. Yula ol ukuş kör karağuka köz, ölüg tenke cân ol ağın tilke söz
    Akıl bir meş'aledir, kör için gözdür, ölü vücût için can, dilsiz için sözdür.
14. Ukuşluğ ukuşka ayur ay işim, ne edgü işim sen itigli işim
    Akıllı akıla der:— Ey arkadaşım, sen benim işlerimi düzelten ne iyi bir arkadaşsın.
15. Kılınç oñ tutar hiç solı yok ukuş, bütün çın-turur hiç alı yok ukuş
    Akıl dâima sağdan hareket eder, onun hiç solu yoktur, o doğru ve dürüsttür, hiç bir hilesi yoktur.
16. Ukuş kimde bolsa bu ol belgüsi, bu belgü bile ol ukuş bilgüsi
    Akıl kimde ise, belirtileri şöyle olur ve akıl bu belirtilerden anlaşılır.
17. Ukuşnuñ eñ aşnu kılıkı oñay, könilik bile ol yorıkı yıl ay
    Her şeyden önce aklın tavır ve hareketi mâkuldür, aylar ve yıllar geçse dahi, gidişi aynı doğru yoldan taşmaz.
18. Ukuşluğ köni hem silig til sözi, bütünlük bile boldı kılkı tözi
    Akıllı doğrudur, dili ve sözü yumuşaktır, hareketinin esâsı doğruluk üzerine kurulmuştur.
19. Örüg ol amul ked serimlig sabûr, körüp işni yetrü ol akru tegür
    O halım, sakin, çok mütehammil ve sabırlıdır, işe dikkatle bakar ve sükûn ile ele alır.
20. Kılınçı karı körse yaşı yegit, añar muñluğ ârzûn öge ya tegit
    Tavır ve hareketi ihtiyarlara benzer, fakat dikkat edilirse, yaşı gençtir, ister hükümdarın has müşaviri, ister en âdî bir köle olsun, onu iştiyakla ararlar.
21. Muñar meñzer emdi bu sözni okı, uka tursa mani açılğay takı
    Şimdi buna benzer şu sözü oku, nufûz edersen, mânası da aydınlanır.
22. Kılınçı karı oğlan özlüg ukuş, ukuş kayda bolsa añar bar yapuş
    Akim hareketi ihtiyardır, fakat kendisi gençtir, akıl nerede ise, ona git, yapış.
23. Kiçigi seviglig karısı amul, özi tüzün alçak kör asğı üküş
    Küçüklüğü sevimli, ihtiyarlığı sakin, kendisi halîm, alçak gönüllü ve çok faydalıdır.
    
    İlig cevabı Öğdülmişke
    HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E CEVABI
24. Bu sözler eşitti sevindi ilig, ayur ay odunmış sözi ög bilig
    Hükümdar bu sözleri işitti, sevindi ve şöyle dedi: — Ey sözü akıl ve bilgiden ibaret olan, uyanık adam.
25. Bayat berdi barça tükel edgülük, bayattın atâ sen maña belgülüg
    Tanrı bana her nimeti eksiksiz ihsan etti, şüphesiz, sen de bana Tanrının bir ihsanısın.
26. Bu emgek yük ol bir ağır yüdgüke, anı yüdse ötrü tegir edgüke
    Bu zahmet, yüklenmesi güç olan bir yüktür, fakat insan bunu yüklenmekle iyiliğe erişebilir.
27. Kim edgü tilese ağır yük yüder, ağır yük yüdügli tilekin küder
    Kim iyilik dilerse, ağır yük yüklenir, ağır yük yüklenen dileğine ulaşmak ister.
28. Yükümni yüder sen tilek iş yorır, meni tındurur sen saña yük tegir
    Yükümü yükleniyorsun, dilek ve iş oluyor, beni rahat ettiriyorsun, fakat sana zahmet oluyor.
29. Bayat bersü tevfik maña emdi küç, hakıñnı öteyin yanut birke üç
    Tanrı bana şimdi tevfik ve kudret versin, senin hakkını bire karşı üç olarak ödeyeyim.
30. Bilir-men bu yañlığ tapuğ kıldukuñ, bağırsaklık ol bu meni koldukuñ
    Senin nasıl hizmet ettiğini biliyorum, beni düşünmen, senin bana candan bağlılığından ileri geliyor.
31. Bağırsak tapuğçı tükel ol bolur, öz asğın kodup kör beg asğın kolur
    Sâdık ve tam hizmetkâr kendi nefsini değil, beyin menfaatini gözetendir.
32. Negü ter eşit bu tapuğçı tili, begin inçke tegrür tapuğsak kulı
    Hizmetkârın dili ne der, dinle, severek hizmet eden kul beyini huzura kavuşturur.
33. Meñilig bolur beg tükel kut başı, bağırsak kulı bolsa kılsa işi
    Kulu candan bağlı olur ve işini yaparsa, bey memnun olur ve tam bir saadete kavuşur.
34. Tapuğçı bile beg kötürdi egin, tilek teg tapuğ kılsa tındrur begin
    Bey hizmetkârı sayesinde göğüsünü kabartır, o arzu edildiği şekilde hizmet ederse, beyini rahat ettirir.
35. Baş ağrığ yük emgek kötürse kulı, begiñge aça berse ârzû yolı
    Kul sıkıntı, yük ve zahmetleri ortadan kaldırmalı, beyine arzu ettiği yolları açmalıdır.
36. Kayu beg bulur erse mundağ kuluğ, bayattın atâ ol arığar ked uluğ
    Hangi bey böyle bir kulu bulursa, bu ona Tanrının büyük bir ihsanıdır.
37. Ajun begleri öldi bizde oza, üküşreki bardı bu ârzû öze
    Bizden önce ölen dünya hâkimlerinden büyük bir kısmı da bunun hasreti ile ölüp gitmiştir.
38. Ajun bodnı tındı avınçın kutun, iligke duâ kıldı bodnı bütün
    Dünya halkı huzur ve saadet içinde rahata kavuştu, bütün halk hükümdara duâ etti.
39. Adın el kişisi eşitti munı, yüzin körgüke ârzûladı anı
    Başka memleketlerin halkı da bunu işitti ve onun yüzünü görmeği arzu etti.
40. Keçürdi yıl ay kün bu ârzû öze, ilin itti edgü törüsin tüze
    Böylece aylar ve yıllar geçti, hükümdar iyi kanunlar vaz'ederek memleketini idare etti.
    
    İlig suali Öğdülmişke
    HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E SUÂLİ
41. İlig bir kün ündedi ögdülmişig, ayur aytayın söz sen ay bilmişig
    Hükümdar bir gün Öğdülmiş'i yanına çağırdı ve : — Sana bir şey soracağım, bu hususta bildiğini söyle — dedi —
42. Et öz yeti endâmka baksa kör er, tatığ buldı barça öz ülgin terer
    İnsan kendi vücûduna, yedi endama bakarsa, bunlarda zevk bulur, bunların her biri kendi kısmetini toplar.
43. Köñül tatğı ne ol bu köz tatğı ne, bu iki tatığdın özüm ülgi ne
    Gönül zevki nedir, göz zevki ne, bu iki zevkten benim kısmetim nedir?
    
    Öğdülmiş cevabı İligke
    ÖĞDÜLMİŞ'İN HÜKÜMDARA CEVABI
44. Yanut berdi ögdülmiş aydı tatığ, köñül ârzû kolsa bekürtse katığ
    Öğdülmiş cevap verdi ve:— Gönlün arzu ettiği ve kuvvetle özlediği şey zevktir — dedi —
45. Sevitmiş yüzin körse közke tatığ, köñül ârzûsın bulsa özke tatlğ
    Göz için, sevdiği yüzü görmek zevktir, gönül için arzusuna kavuşmak zevktir.
    
    İlig suali Öğdülmişke
    HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E SUÂLİ
46. Yana aydı ilig ay ögdülmiş ay, seviglig nişânı negü ermiş ay
    Hükümdar tekrar sordu : — Ey Öğdülmiş, söyle, sevgilinin nişanesi nedir?
47. Sever-men teyü barça davi kılur, bu davika mani negü teg bolur
    Her kes sevdiğini iddia eder, bu iddianın mânası nedir?
    
    Öğdülmiş cevabı İligke
    ÖĞDÜLMİŞ'İN HÜKÜMDARA CEVABI
48. Yanut berdi ögdülmiş aydı bolur, sevüg yüzke baksa severin bilür
    Öğdülmiş cevap verdi ve : — Baş-üstüne, insan sevgilinin yüzüne bakınca, sevdiğini anlar — dedi —
49. Kamuğ neñke örtüg bolur baksa köz, köñülke yok örtüg munı bilgü öz
    Göz için, bakarken, her şey örtülü olabilir, fakat gönül için örtü yoktur, bunu bilmelisin.
50. Sever sevmezin öz bileyin tese, köñülke baka körgü bilgey basa
    Sevip-sevmediğini anlamak isterse, insan gönüle bakmalı, bu gönülden anlaşılır.
51. Sevügler yüzinde bolur belgü neñ, közin közke tikse anı bilgü teñ
    Sevgililerin yüzünde bunu belirten bir alâmet bulunur, göz-göze gelince, onlar birbirlerini anlarlar.
52. Muñar meñzetü aydı şâir sözi, ukup tırlayu al kişi erbüzi
    Şâir buna benzer bir söz söylemiştir, dinleyip, anlamağa çalış, ey insanların karpuzu.
53. Sevigli kişiniñ yüzi belgülüg, tili açsa mani sözi belgülüg
    Seven insan yüzünden bellidir, ağzını açsa, sözünün mânasında sevgi kendisini gösterir.
54. Sever sevmezin öz bileyin tese, saña tetrü baksa közi belgülüg
    Birinin sevip-sevmediğini bilmek istersen, gözüne dikkat et, sana doğru bakınca, gözünden belli olur.
    
    İlig suali Öğdülmişke
    HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E SUÂLİ
55. İlig aydı uktum eşittim bu söz, takı bir sözüm bar anı aysu öz
    Hükümdar tekrar dedi : — Bu sözü dinledim, anladım, daha bir sözüm var, onu da bana söyle.
56. Kereklig söz aytur-men emdi saña, idi ked bakıp sözleyü ber maña
    Şimdi sana çok mühim bir şey soracağım, bana iyice düşünerek, cevap ver.
    
    Öğdülmiş cevabı İligke
    ÖĞDÜLMİŞ'İN HÜKÜMDARA CEVABI
57. Yanut berdi ögdülmiş ilig kutı, bilig birle begler bedütti atı
    Öğdülmiş cevap verdi:— Ey devletli hükümdar, beyler adlarını bilgi ile yükseltmişlerdir.
58. Bilig ordusı ol bu begler özi, biligsiz bolur kul nerek kul sözi
    Beylerin kendileri bilgi sarayıdır, kul bilgisiz olur, kul sözünün ne kıymeti var.
59. Ayıtmak oñay boldı tersi cevâb, cevâbka ilig bilgi bolğay savâb
    Sormak kolay, fakat cevabı güçtür, vereceğim cevap esasen hükümdarın bilgisi dahilindedir
60. Oñayın ilig tuttı tersi maña, kemişmegil emdi ay ersig toña
    Kolayını hükümdar aldı, ey yiğit kahraman, güç olanı şimdi bana bırakma.
    
    İlig cevabı Öğdülmişke
    HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E CEVABI
61. İlig aydı aytığlı muñluğ bolur, özi bilmedükin anıñdın kolur
    Hükümdar: — Soran muhtacdır, kendisi bilmediği için, bunu karşısındakine sorar — dedi —
62. Kalı mundağ erse seviñü kerek, ayıtmış sözümni sen ayğu kerek
    Bu böyle olunca, senin buna sevinmen ve sorduğum söze cevap vermen gerekir.
    
    Öğdülmiş cevabı İligke
    ÖĞDÜLMİŞ'İN HÜKÜMDARA CEVABI
63. Yanut berdi aydı ay edgü törü, eşitmek ked ol sözlemekte körü
    Öğdülmiş cevap verdi ve:—Ey iyi nizam sahibi, dinlemek söylemekten daha iyidir — dedi —
64. Sözüg sözlegüçi bu cân yavrıtur, eşitgüçi avnur et öz semritür
    Söz söyleyen canını üzer, dinleyen ise, rahat eder ve vücûdunu semirtir.
65. Negü ter eşitgil sınamış bügü, sözüg sözlemegü eşitgü ögü
    Tecrübesi olan hakîm ne der, dinle, çok söz söylememeli, daha çok dinlemeli ve düşünmelidir.
66. Eşitmek bile boldı bilge kişi, bu söz sözlemektin barır er başı
    insan dinlemekle âlim olur : çok söz söylemekten insanın başı gider.
67. Eşitse bolur ol kulakka tatığ, telim sözlemiş sözde bolmaz asığ
    Dinlemek kulak için bir zevktir, çok söz söylemekte fayda yoktur.
68. Sözüg sözlemese sav altun sanı, bakır boldı tildin çıkarsa anı
    Söylenmeyen söz som altın sayılır, ağızdan çıkınca, bakır olur.
    
    İlig cevabı Öğdülmişke
    HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E CEVABI
69. İlig aydı emdi köni sözlediñ, sen emdi öziñke kutun kur badıñ
    Hükümdar şöyle dedi : — Şimdi doğru söyledin, sen kendine saadet kuşağını bağladın.
    
    Öğdülmiş cevabı İligke
    ÖĞDÜLMİŞ İN HÜKÜMDARA CEVABI
70. Yanut berdi ögdülmiş ilig kutı, özüm yegledüki bu kulluk atı
    Öğdülmiş cevap verdi:—Ey devletli hükümdar, ben kul olmağı tercih ettim — dedi —
71. Kulı cân sızurğu avınsa begi, kalı yetlür erse bu kulnuñ ögi
    Eğer aklı eriyorsa, beyinin rahat etmesi için, kul kendi canını eritmelidir.
72. Eşitsü ayayın özüm bilmişin, ilig me keçürsün hatâ bolmışın
    Ben kendi bildiğimi söylerim, hükümdar dinlesin ve yanlış bulduklarını affetsin.