@𝕏
Doğruluğa Karşı Doğruluk Ve İnsanlığa Karşı İnsanlık Gösterilmesini Söyler
Könilikke Könilik Kişilikke Kişilik Kılmakın Ayur
Doğruluğa Karşı Doğruluk Ve İnsanlığa Karşı İnsanlık Gösterilmesini Söyler
Bu bir törlügi ol takı birsini, ayayın eşitgil aça-men anı
Bu bir türlüsüdür, birini daha dinle, ben onu da sana izah edeyim.
Unıttıñmu erki azu örtülüp, bu iş utru tuttuñ ne asğı körüp
Sen bir şeyi acaba unuttunmu, yoksa bu kapalımı kaldı, ne fayda umarak, bu işi yapmak istiyorsun.
Bilir sen ajunda bu ögdi üküş, vefâlığ kişike bolur ay küsüş
Bilirsin ki, dünyada vefalı insanlar çok takdir edilir ve alkışlanır, ey aziz insan.
Ajun boldı erse törü öñdisi, kişike kişilik bolur belgüsi
Dünya yaratılalı beri bir kanun ve âdet vardır ve bunun nişanesi de insanlara karşı insanlık göstermektir.
Kişi edgülükke kılur edgülük, biriñe yanutı kılur on ülüg
insan iyiliğe karşı iyilik yapar, hattâ bir iyiliğe on iyilik ile mukabele etmelidir.
Kimiñ aslı bolsa atadın arığ, anıñdın kelir edgü ilke asığ
Kimin soyu babadan temiz ise, ondan memlekete iyilik ve fayda gelir.
Ana oğrılık suv alınsa yaşut, oğul tuğsa andın bolur halkka yut
Eğer ana hırsızlık suyunu gizlice alır ve bundan bir oğul doğarsa, o memleket için bir âfet olur.
Baka kör sen emdi ilig edgüsin, özüñ buldı nimet yegü kedgüsin
Şimdi hükümdarın iyiliği için çalış, sen ondan, yiyecek, giyecek gibi, bir çok nimetler gördün.
Bu erdem bilig ya ukuşka kamuğ, sebeb boldı ilig açıldı kapuğ
Bütün bu faziletlere, bilgi ve anlayış sahibi olmana hükümdar sebep oldu ve bu yüzden sana bütün kapılar açıldı.
Seni at ayağ birle kıldı uluğ, saña edgülükke ol açtı kapuğ
O sana unvan ve rütbeler verdi, seni yükseltti, iyilik kapılarını o sana açtı.
Unıttıñmu erki bu edgülerig, yanut kılmağumu ay köñli tirig
Bu iyilikleri, acaba unuttunmu, ey gönülü diri, bütün bunlara karşı hiç bir mukabelede bulunmamalımı.
İrig sözledim men sözüg ay kadaş, erilme serilme köñül kılma baş
Ey kardeş, ben bir az sertçe konuştum, bana kızma, hiddetlenme ve gönlün kırılmasın.
Köni söz irig ol köñülke açığ, siñürse anıñ asğı bergey tatığ
Doğru söz sert olur ve gönüle acı gelir, bu sözün mânasını iyice ruhuna sindirirsen, faydası senin için tatlı olur.
İrig sözke buşma kalı tegse söz, köni söz irig ol iriglenme öz
Eğer sana sert söz söyleyen olursa, buna kızma, doğru söz sert olur, sen buna karşı sertlik gösterme.
Muñar meñzetü keldi emdi sözüm, eşitgil munı sen ay körklüg yüzüm
İmdi buna benzer bir sözüm var, ey güzel yüzlüm, onu dinle.
Köni söz açığ ol siñürgil anı, yarın asğı kelgey süçitgey seni
Doğru söz acıdır, onu hazmedebiiirsen, yarın faydasını görürsün, o sana zevk verir.
Köni söz köñülke kör açığ irig, irig söz köni ol köni söz kanı
Doğru söz, bak, gönüle acı ve sert gelir, sert söz doğrudur, o doğru söz nerede.
Sen oğlan kiçig erken öldi atañ, bilig erdem üstep kızartmadıñ eñ
Sen henüz küçük iken, baban öldü, sen de bilgi ve fazilet kazanarak, saadete ermemiş idin.
İlig aldı körgil igidti seni, anın bolduñ emdi kişiler sanı
Hükümdar seni aldı ve terbiye etti, bu sayede imdi sen insanlar sırasına girdin.
Bu kul küñ at adğır bu yer suv kamuğ, iligdin tegip açtı devlet kapuğ
Bu kul-câriye, at-aygır ve bütün bu yer-su hükümdardan geldi ve sana devlet kapısı açıldı.
Özuñ buldı nimet kamuğ edgülük, yadıldı atıñ ilde bolduñ külüg
Sen her türlü nîmet ve iyilikleri buldun, adın memlekette yayıldı ve sen de meşhur oldun.
Yararmu saña emdi yandru turup, özüñ yüz evürse yağı teg bolup
Şimdi bütün bunlara karşı kalkıp, düşman gibi, ondan yüz çevirmek sana yakışırını.
Tusulğu udında sen andın kaçıp, öñin tursa sen kalğa köñli açıp
Onun için faydalı olabileceğin bir zamanda ondan kaçıp, uzaklaşırsan, onun gönlünü ıztırap içinde bırakmış olursun.
Saña kıldı ilig kamuğ edgülük, yanutı kereksizmü yandru külüg
Hükümdar sana her türlü iyilikleri yapdı, ey şöhretli insan, buna mukabele etmek gerekmezini.
Kişi körse ögse seni alkayu, atıñ barsa ilde vefâlığ teyü
İnsanlar gördükçe seni öğsünler, memlekette adın vefalı insan olarak yayılsın.
Negü ter eşitgil kişi edgüsi, kişilik bolur çın kişi belgüsi
insanların iyisi ne der, dinle, gerçek insanların nişanesi insanlıktır.
Kişilik kıl ay er kişi bol uluğ, kişi mundağ urdı kişilik yoluğ
Ey mert insan, insan ol ve bu vasfınla yüksel, insan insanlık yolunu böyle tarif etti.
Kişi bol kişike kişilik kılın, kişi atı ögdi özüñke alın
însan ol, insanlara karşı insanlık yap, insan vasfını kendin için en yüksek bir unvan olarak taşı.
Saña edgü kıldı ilig miñ yanut, ol edgü yanutı sen edgü anut
Hükümdar sana iyilik yaptı, sen de bu iyiliği iyilik ile karşılamağa çalış.
Yanutluğ kişi ol kişi edgüsi, bodunda talusı kişi belgüsi
İyiliği karşılıksız bırakmayan kimse, insanların iyisi, halkın seçkini ve insanlık nişanesini taşıyandır.
Kiçig erdiñ oğlan biligsiz otun, sini ol yöledi kopurdı kutun
Sen bilgisiz, değersiz, küçük bir çocuk idin, sana o destek oldu ve saadet içinde o seni ylükseltti.
Yuluğ kıl añar emdi cânıñ teniñ, udıp yatma tün kün işin kıl anıñ
Canını ve tenini şimdi ona feda et, uyuyup yatma, gece-gündüz onun hizmetinde bulun.
Ol edgü yanutı bu edgü anut, saña ma bayat berge edgü yanut
O iyilik karşılığında bu iyilik hazır olsun, Tanrı sana da buna mukabil iyilik verir.
Negü ter eşitgil ay köñli yakın, kişilik kılığlı bağırsaklıkın
Kalbi yakın olan ve içten bağlılık ile insanlık yolunda yürüyen adam ne der, dinle.
Kimiñ sen aşın yese sen kıl işin, bağırsaklık artur halâl ye aşın
Sen kimin ekmeğini yersen, onun işini gör, bağlılığını gittikçe arttır ve yediğin ekmek sana halâl olsun.
Tuz etmek hakını küdezip eren, yetürmiş kişike yuluğlar başın
İnsan olanlar tuz-ekmek hakkını gözeterek, bunu verene canlarını feda ederler.
Tilek bulduñ ârzû kamuğ edgü yol, bu kün edgü birle añar sen tusul
Bütün dilek ve arzularını buldun ve ıyı yola girdin, bugün sen de iyilikle ona faydalı ol.
Ağı kedti haz baz özüñ örtti öz, seni yañsağuçı körüp kamdı köz
Sen sırma giydin ve vücûdunu ipekler ile örttün, hased edenlerin gözlen sana bakıp, kamaştı.
Sen emdi iligke kedür edgü at, körüp sızsu düşmân boyun egsü yat
Şimdi sen hükümdara iyi nâm kazandır, düşmanlar bunu görüp, sinsinler ve yabancılar boyun eğsinler.
Tümen ârzû nimet yediñ inçlenip, boyun yal bedüttüñ buka teg kılıp
Sen huzur içinde bin türlü arzu ve nimetlere nail oldun, bir boğa gibi, boyun ve enseni kalınlaştırdın.
Bu küç tutğıl emdi uğ işiñe, duâ artsu edgü uzun yaşıña
Bu kuvveti şimdi hükümdarın hizmetine kullan, uzun ömürlü olması için, halk ona hayır-duâ etsin.
Ajun mâlı terdiñ özüñ boldı bay, kevel mindiñ arkun yeme tazı tay
Sen dünya malını topladın ve zenginleştin, her türlü arap atlarına, cins atlara ve taylara mâlik oldun.
İligke yuluğ kılğıl işlet bu neñ, tilekleri bolsu kızıl kılsu eñ
Bu malı kullan ve hükümdarın uğrunda onları feda et, onun arzulan yerine gelsin ve yüzü gülsün.
İlig tahtka minsün bu kün inçrünüp, yağısı yer öpsü yırak yinçrünüp
Hükümdar bugün huzur içinde tahtına çıksın, onun düşmanı uzaktan başını eğip, yer öpsün.
Uzun kıldı elgiñ yorık kıldı söz, sever sevmez erse saña açtı köz
O sana salâhiyet verdi ve emirlerinin dinlenmesini sağladı, dost düşman, her kes sana bakıyor.
Sen emdi duâ artur edgü adaş, seniñ bolsu devlet uzun bolsu yaş
Ey dostum, sen şimdi hayır-duânın artmasına bak, saadet ve huzur içinde uzun bir ömür sür.
Kişi aslı mundağ kılur edgülük, ot atı ajunda kalır meñülük
Asıl insan böyle iyilik yapar ve onun adı dünyada ebedî kalır.
İdi yakşı aymış bu tazı tili, kişi aslı bilgüke açmış yolı
Arapçada insanların aslını bilmeğe yol açan çok iyi bir söz vardır.
Kişi aslıña kör kılınçı tanuk, kılınçı ne erse kör aslı ol-ok
İnsanların aslına onun hareketi şâhiddir, hareketi nasıl ise, aslı da odur.
Kimiñ aslı edgü kılınçı oñay, isiz aslıña kendü kılkı tanuk
Kiminin aslı iyi ise, onun hareketi aslına uygun olur, kötünün aslına onun kendi tavır ve hareketi delildir.
İlig kılk evürse ay kılkı silig, anı evre yandur ayu ber bilig
Ey temiz tabiatli insan, hükümdar tavır ve hareketini değiştirirse, onu tekrar doğru yola sevk et ve bilgi ile onu aydınlat.
Kamuğ edgülükke ilig boldı baş, bu edgüg kodup sen özüñ kılma taş
Bütün iyilikler hükümdar yanındadır, bu iyiliği bırakıp, sen bunun dışında kalma.
Keñeş kıldıñ emdi ınanıp maña, özüm bilmişin barça aydım saña
Bana itimat ederek, benim ile istişarede bulundun, ben de bütün bildiklerimi söyledim.
Men aymışlarım hem özüñ bilmişiñ, bakıp teñleyü kör açılğay işiñ
Benim söylediklerim ile kendi bildiklerini iyice mukayese eder ve dikkatle gözden geçirirsen, işin kolayca halledilir.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka
ÖĞDÜLMİŞ'İN ODGURMIŞ'A CEVABI
Sevindi kör ögdülmiş aydı kadaş, bu yañlığ kerek ay kişilikke baş
Öğdülmiş sevindi ve : — Ey kardeş, büyük insan böyle olmalıdır — dedi —
İdi yakşı aydıñ bu sözler bu kün, yazıldı maña bu tügülmiş tügün
Bu sözleri bugün çok iyi söyledin, bu düğüm benim için çözülmüş oldu.
Maña örtüg erdi bu sözler neçe, kötürdüñ bu örtüg sen aydıñ aça
Bütün bu söylediklerin benim için mechûl bulunuyordu, izahların ile bu örtüyü kaldırdın.
Özüm kodtı emdi bu ârzû tilek, bayat ok bolu bersü arka yölek
imdi ben bu arzumdan vaz geçtim, Tanrı bana destek ve yardımcı olsun.
Küdezsü idim tutsu köñlüm tüze, ne kılkım kılınçım könilik öze
Rabbim beni korusun, gönlümü temiz tutsun ve hareketlerimde, beni doğru yoldan ayırmasın.
Duâ birle yarı basut kıl maña, unıtma meni sen tutuzdum saña
Sen de duâ ederek, muvaffak olmam için bana yardımda bulun, beni unutma, kendimi sana teslim ettim.
Sözin kesti koptı adakın örü, esenleşti atlandı keldi berü
Sözünü kesti ve ayağa kalktı, vedâlaştı ve atına binip, geri döndü.
Eviñe kelip tüşti kirdi yorıp, aş içgü yedi tındı ança serip
Evine gelip, atından indi ve yürüyerek içeri girdi, yemeğini yedi ve bir müddet istirahat etti.
Kodı ıdtı kesme yaruk yüz tudı, kalık tul tonı kedti belin badı
Gök dul elbisesini giydi ve belini bağladı, zülfünü dağıtıp, parlak yüzünü kapadı.
Yaşık yazdı bolğay örüglüg saçı, tiyiñ kiş öñi tuttı dünyâ içi
Güneş örülmüş saçını çözmüş olacak, dünya içi sincap ve samur rengine büründü.
Töşek koldı yattı bir az inçrünüp, udıdı bir ança süçig amrulup
Yatağını hazırlattı ve yatıp, bir az istirahat etti, bir müddet tatlı ve sakin bir uykuya daldı.
Odundı baka kördi kötrüp başın, kalık kız küler teg yırıştı tişin
Uyandı ve başını kaldırarak, yukarı baktı, gök yüzü kızların tebessümü gibi, dişlerini gösterdi.
Yaşık baş kölürdi yüz açtı yañı, ajun bütrü tuttı ürüñ kuş öñi
Güneş başını kaldırdı, tekrar yüzünü açtı, dünyanın her tarafı ak-kuş rengine girdi.
Turu keldi terkin kör ögdülmişe, yunup tañ namâz kıldı tattı aşa
Öğdülmiş acele yerinden kalktı, âbdest alıp, sabah namazını kıldı, bir az bir şeyler yedi.
Atın mindi bardı yana karşıka, tüşüp kirdi ilig taparu oka
Atına binip, tekrar saraya gitti, inip, doğruca hükümdarın yanına girdi.
İlig suali Öğdülmişke
HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E SUÂLİ
Ayıttı ilig andın odğurmışığ, ayur inç esen barmu kılkı bışığ
Hükümdar ona Odgurmış'ı sordu ve : — O kâmil insanın sıhhati nasıldır, râhatmıdır — dedi —
Negü ter meni üşgürürmü duân, duâ ol bayattın belâka amân
Ne der, beni duada hatırlıyor mu, Tanrıya duâ sayesinde insan belâlardan aman bulur.
Duâ birle yalñuk bulur edgülük, duâ birle uçmak bulur meñülük
însan duâ ile iyilik bulur, duâ ile ebedî cennete kavuşur.
Ajunda yok erse bu edgü duâ, esiz yer kodı baray erdi toğa
Dünyada hayır-duâ bulunmasa idi, bu kötü dünya çoktan felâket çukuruna yıkılmış olurdu.
Öğdülmiş cevabı İligke
ÖĞDÜLMİŞ'İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı bu söz, köni yarlıkadı bilig birle tüz
Öğdülmiş cevap verdi: —Hükümdarın bu sözü doğru, ilme ve akıla uygundur — dedi —
Kadaşım bu kün anda yalñuzlukun, duâ birle bizni kolur muñluğun
Kardeşim bugün orada yalnızlık ve zaruret içinde, bize duâ etmekle meşguldür.
Biziñde osalrak adın kim bolur, yazuk biz kılurmız duâ ol kılur
Bizden daha gafil kim olabilir, günâhı biz işleriz, o ise, bizim için duâ eder.
Bu kün ol iligke bağırsaklıkın, duâ tilde kesmez ne köñli yakın
Bugün o hükümdara, muhabbet ve ihlâs ile, dâima duâ etmektedir.
Anıñda bağırsak takı kim bolur, özi kadğusın kodtı bizni kolur
Ondan daha merhametli kim olabilir, kendi derdini bırakmış, bizim için Tanrıdan mağfiret niyaz eder.
Biziñde osalrak kim ol ay ilig, yava boldı üd kün tegümez elig
Ey hükümdar, bizden daha gafil kim olabilir, ömrümüz boşuna geçti, ibâdete elimiz değmedi.
Özüñ ârzû nimet bile semritip, erej birle avnur özümiz yatıp
Vücûdumuzu dünya heves ve nimetleri ile semirterek, yatıp, huzur içinde avunup duruyoruz.
Et öz ölgü âhır yegey kurt yılan, ökünçte adın yok çıkıp barsa cân
Vücût nihayet ölecektir, onu kurtlar ve yılanlar yiyecektir, can çıkıp giderken, elde peşimanlıktan başka bir şeyimiz bulunmayacaktır.
Negü ter eşitgil ukuşluğ sözi, bu söz işke tutsa tap ol ay kozı
Akıllı insan ne der, dinle, ey kuzum, buna göre hareket edersen, bu söz sana yeter.
Et öz semrir erse yılan kurt anuk, özüñ sevnür erse keçigli konuk
Vücût semirirse, onu yiyecek kurtlar ve yılanlar hazırdır, kendi sevincine gelince, sen ancak konup-geçen bir yolcusun.
Tüşüñ teg keçer bu tiriglik barır, tiriglik keçerke keçer kün tanuk
Bu ömür rüyan gibi geçer-gider, hayatın geçeceğine her geçen gün delildir. -
İlig cevabı Öğdülmişke
HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E CEVABI
Yanut berdi ilig ayur ay bügü, neteg tutğu özni negü teg kögü
Hükümdar cevap verdi ve: — Ey hakîm, insan nasıl hareket etmeli ve kendisini nasıl korumalıdır — dedi —
Seniñde bağırsak adın yok maña, ınanıp ışanur-men emdi saña
Bana karşı senden daha bağlı bir kimse yoktur, ben imdi sana inanır ve itimat ederim.
Men emdi ev içre yatur-men osal, işim barça taştın ay bilgi tükel
Ben şimdi ev içinde gafil yatıyorum, ey kâmil insan, işlerim hep dışarıdadır.
Közüm sen kulakım sen körgil eşit, ne teñsiz körünse körü ıdma it
Sen benim gözüm ve kulağımsın, sen gör ve işit, uygunsuz ne görürsen, onu öyle bırakma, düzelt.
Meniñdin kerek bolsa yarı basut, maña ay kılayın ol işke men ot
Sana her hangi bir işte benim de yardımım icap ederse, bana söyle, ben o işe bir çâre bulayım.
Nü kılsun er at bir ikindi bile, yava kılma meni sevinçim tile
Hizmetkârların birbirleri ile olan münâsebetlerini yola koy, beni onlarla boş yere meşgul etme, ben de bir az nefes alayım.
Bodundın yırak tutsu küçkey elig, biligsiz isiz ölsü kalsu bilig
Zâlimin eli halk üzerinden uzak olsun, bilgisiz kötü insanlar ortadan kalksın, bilgili insanlar kalsın.
Bayusu bodun hem itilsü ilim, anıñ şükri kılsu meniñ bu tilim
Halk zenginleşsin ve memleketim düzene girsin, ben de bunlar için Tanrıya şükür ile meşgul olayım.
Öğdülmiş cevabı İligke
ÖĞDÜLMİŞ'İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ay beg, bayat bersü tevfik ayâ erde yeg
Öğdülmiş cevap verdi: — Ey hükümdar, ey insanların iyisi, Tanrı sana tevfık ihsan etsin — dedi —
Tilekim bu ol kör kerekim bu ol, aça bersü teñri köni edgü yol
Arzum ve bana lâzım olan da budur, Tanrı doğruluk ve iyilik yolunu açık tutsun.
Erejlensü ilig tirilsü kutun, maña tegsü emgek baş ağrığ bütün
Hükümdar huzura kavuşsun ve saadet içinde yaşasın, bütün zahmet ve dertler bana gelsin.
Saña kıldım emdi özümni yuluğ, sen inçin tirilgil ay ilçi uluğ
İmdi kendimi sana feda ettim, ey ulu hükümdar, sen huzur içinde yaşa!
Bir ök hâcetim bar seniñdin bu kün, yorık kıl anı sen sevinçin ögün
Senden bugün yalnız bir tek dileğim var, düşünerek ve içten duyarak, bu dileğimi kabul et.
Bilir sen kimi tutsa begler yakın, kişi barça soñdar anıñ bar yokın
Bilirsin ki, beyler kimi kendilerine yakın tutarlarsa, insanlar dâima onun varım-yoğunu çekiştirirler.
Neçeme meni edgü tutsa özüñ, yoñağçı yoñasa tügülgey yüzüñ
Sen bana ne kadar iyi gözle baksan bile, gammazların fitneleri seni benden soğutabilir.
Negü ter eşitgil toña alp erig, bilip sözlemiş kör bu öt sav erig
Kahraman ve cesur insan ne der, dinle, bu öğüt ve nasihati o bilerek vermiştir.
Et ol bu kişi köñli artar yıdır, anı ked küdezgü ay kılkı kadır
İnsan kalbi ettendir, bozulur ve kokar, ey iradeli insan, onu çok iyi korumalıdır.
Neçe ked er erse yoñağ tıñlamaz, ozunçı ara kirse sernü umaz
Ne kadar olgun ve iftiralara kulak asmaz bir insan olsa bile, müfteri araya girince, itidalini muhafaza edemez.
Neçe ked beg erse ukuşluğ oduğ, yoñağçı yakın bolsa tegrür yoduğ
Ne kadar akıllı ve uyanık bey olursa-olsun, kendisine yaklaşan gammazın zararından kurtulamaz.
Köñül beg-turur bu et öz kul esir, ara sözke tumlır arala isir
Gönül beydir, bu vücut ise, kul ve esirdir, o kendisine söylenen sözlerden bâzan soğur, bâzan da ısınır.
Kişi tabı tört ol karışma yağı, biri küldürür bir kılur ün çoğı
İnsanın tabiati birbirine muhalif ve düşman olan unsurlardan meydana gelir, biri güldürür, biri gürültü ve kavga çıkarır.
Biri ivse biri amulluk tiler, biri külse biri sığıtka ular
Biri acele ederse, biri sükûnet ister, biri gülerse, biri ağlamağa başlar.
Sevinçlig tedükte sakınç keldürür, sakınçlıg tese bu sevinç küldürür
Sevinçli derken, endişeli oluverir, kederli derken, o sevinçle gülmeğe başlar.
Muñar eymenür-men ay ilig kutı, yoñağlı yoñasa bu yalñuk ıtı
Ey devletli hükümdar, benim çekindiğim şudur : insanların köpeği olan bu gammaz iftira ederse,
Ağır bolğa köñlüñ tüñülgey özüñ, yava bolğa tapğum evürgey yüzüñ
Canın sıkılır, sen ümidini keserek, benden yüz çevirirsin ve benim hizmetim de heder olur.
Tilekim bu ol hem ötügüm saña, meni kim yoñasa ayıtğıl maña
Senden dileğim ve ricam şudur: beni biri çekiştirirse, bunu önce bana sor.
Tüp iñe tegü irte artuk ayıt, negü belgürer erse kılğıl ivit
Sonuna kadar araştır ve iyice soruştur, neticede ne çıkarsa, ona göre karar ver.
Saña kim yoñasa eşitgil sözin, çının yalğanın ked ayıt tüp tözin
Sana kim gammazlık ederse, sözünü dinle, fakat bunun doğru olup olmadığını, aslını-esâsını çok iyi araştır.
İdi yakşı aymış kişide burun, sözüg tuñla kılma köñülde orun
insanların ilen geleni çok iyi söylemiştir: sözü dinle, fakat her söze gönlünde yer verme.
Takı munda yegrek ayur uş bu söz, munı işke tutğıl ayâ edgü öz
Bundan daha güzel şöyle bir söz vardır, buna göre hareket et, ey iyi insan.
Sözüg barça tıñla kerekini al, kereksiz sözüg sen yana evre sal
Her sözü dinle, ancak lüzumlu olanı al, lüzumsuz olan sözleri orada bırak.
Eşitgil sözüg irte yalğan çınığ, çınıg özke alğıl kına yalğanığ
Sözü dinle, doğru veya yalan olup-olmadığını araştır, doğruyu kabul et, yalanı cezalandır.
Bu yalğan kişi birle artar ajun, köni çın kişi tut ay elgi uzun
Bu dünyayı yalancılar ıfsad eder, ey memleketin hâkimi, doğru ve dürüst insanları kolla.
İlig cevabı Öğdülmişke
HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E CEVABI
Yanut berdi ilig ayur ay kişi, revâ boldı hâcet tilekiñ tuşı
Hükümdar cevap verdi:—Ey hakikî insan, arzun, istediğin gibi, kabul edilmiştir — dedi —
Kişilik saña berdi erklig bayat, köñül til kılık hem köni boldı at
Kadir Tanrı sana insanlık verdi, gönülün, dilin, ahlâkın ve adın doğru oldu.
Seniñdin kaçan kelge isiz yorık, ürüñ süt bile kirdi edgü kılık
Senden ne vakit bir kötülük gelebilir, sen bu iyi ahlâkı ananın, ak sütü ile kazanmışsın.
Seni sözlegüçi kişiler maña, yağı teg yağı ol ay bilgi keñ e
Seni çekiştiren adamları ben kendi düşmanım bilirim, ey bilgili insan.
Kaçan tıñlağay-men olarnıñ sözin, apañ sözleseler üküş ya azın
ister çok, ister az söylesinler, ben onların sözüne hiç kulak asarmıyım.
Negü teg bolur ilde ilçi uluğ, adırmasa edgü isizig kamuğ
iyi ve kötüyü birbirinden tefrik edemeyen bir kimse nasıl memleketin başına geçer ve onu idare eder.
Neteg beg bolur ol bodun erkligi, köni egrini adra tutmaz ögi
Doğru ile eğriyi ayırt edemeyen bir kimse nasıl bey ve halk üzerinde hâkim olur.
Kaçan yer ilin ol tünermiş kün e, sınamış kişig ol sınasa yana
Tecrübe edilmiş bir kimseyi tekrar-tekrar tecrübeye kalkışan o kara bahtlı insan nasıl bir devletin başına geçebilir.
Kalı ârzû yer ol törü bergüçi, köni yalğanığ adra tutmaz tuçı
Doğru ile yalanı ayırt etmekten âciz olan bir hâkim işinde nasıl muvaffak olabilir.
Bayattın maña çın atâ sen bu kün, seniñdin yazıldı kamuğ berk tügün
Sen bugün bana Tanrının gerçek bir ihsanısın, bütün çetin düğümler senin sayende çözülmüştür.
Tapuğ kıldıñ artuk bağırsaklıkın, ötediñ maña sen tuz etmek hakın
Sen bana büyük bir sadâkatle hizmet ettin ve yediğin tuz-ekmek hakkını ödedın.
Meniñdin kerek emdi edgü yanut, saña tegse sen ye tiriglik anut
Senin geçinmen ve hizmetimde hazır bulunabilmen için, benim de şimdi sana buna karşılık ıyı bir mukabelede bulunmam lâzımdır.
Negü ter eşitgil kişi edgüsi, könilik bile halkka yadmış küsi
İnsanların iyisi olan ve halk arasında doğrulukla şöhret kazanan ne der, dinle.
Kişi edgüsi kim kişiler başı, kişilik kılığlı kişike tuşı
İnsanların iyisi ve insanların başı başkalarına karşı her vakit insanca hareket eden kimsedir.
Kişike yanut kıl kişilik teñi, yanutluğ üçün at urundı kişi
İnsana insanlığı nisbetınde mukabelede bulun, böyle mukabelede bulunduğu için, insana insan adı verilmiştir.
Öğdülmiş cevabı İligke
ÖĞDÜLMİŞ'İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, erejlensü ilke yetürsü bilig
Ögdilmiş cevap verdi : — Hükümdar huzur içinde bulunsun ve memleketi bilgi ile idare etsin — dedi —
Bayat bersü iki ajun edgüsi, ava kelsü ârzû tilek umdusı
Tanrı ona her iki dünya nimetlerini ihsan etsin, bütün arzu, dilek ve umdukları eli altında bulunsun.
Bolu bersü evren oñay evrülüp, udu bersü üdlek tilekçe bolup
Devran onun olsun ve muradlnca dönsün, zemâne onun arzu ve dileklerine uygun hareket etsin.
Ay köñli köni kılkı alçak bütün, tirig bol esen tur tirilgil kutun
Ey ıhlâs sahibi, dürüst ve mütevazı hükümdar, sağ ol, sıhhatli yaşa ve saadet içinde ömür sür.
Maña tegdi sendin kamuğ edgülük, ağırlık ya baylık yegü kedgülük
Ben senden izzet ve ikram, servet, giyecek ve yiyecek, her türlü iyiliği gördüm.
Munu kur badım men tapuğka katığ, bayat bersü tevfik ay bilgi batığ
İşte ben hizmet etmek için gönülden niyet ettim, ey derin bilgili insan, Tanrı bana tevfik ihsan etsin.
Yana aydı ögdülmiş ilig kutı, ajunka bayat yadtı edgü atı
Ögdilmiş devam etti : — Ey devletli hükümdar, Tanrı senin iyi adını dünyaya yaydı.
At edgü tilegil bayat berdi kut, kutuğ bulduñ erse köñül edgü tut
Sen iyi ad dile, Tanrı sana saadet verdi, saadete erişince, gönlüne hâkim ol.
Tuçı beg bolayın tese belgülüg, bu tört neñ kerek ötrü tegse ülüg
Her vakit meşhur bir bey olarak kalmak için, Allah nasıp ederse, şu dört şey lâzımdır.
Biri til köni bolsa kavli bütün, ikinçi törü kılsa ilke kutun
Biri doğru sözlü olmak, ikincisi memlekette kanunu devletle tatbik etmek.
Üçünçi elig yazsa bolsa akı, tegürse bodunka bağırsaklıkı
Üçüncüsü açık elli ve cömert olmak, halka karşı şefkat göstermek.
Bu törtinç titimlig kerek bolsa alp, yağı boynın egse işin kılsa yarp
Dördüncüsü düşmanına boyun eğdirmek ve memleket işlerini yapmak için, azimkar ve cesur olmak.
Kayu beg bu tört iş tükel kılmasa, irüklük kirür ilke anda basa
Her hangi bir bey bu dört şeyi tam olarak yerine getirmezse, memleket inhitata doğru gider.
Bu ol emdi beglik köki yıldızı, bu ol edgü begler yorıkı izi
Beyliğin kökü ve temeli işte budur, iyi beylik vasıflarına iyice sahip olan beylerin tuttukları ve tutacakları yol budur.
Yorık buzmağıl sen bu izçe yorı, bu erdi seniñde ozakı kurı
Sen bu gidişi bozma, bu izden yürü, senden öncekiler bu mertebeye erişmişlerdi.
Kayu beg bu yol kodsa tutsa öñin, buzar beglikin ol alumaz oñın
Hangi bey bu yolu bırakıp, başka bir yol tutarsa, o beyliğini bozar ve bu devletten nasibini alamaz.
Ağır tut ay ilig bu üç törlügüg, ayayın saña men maña tut ögüg
Ey hükümdar, şu üç türlü insana değer ver, sana söyleyeyim, iyice dinle.
Biri alp atım kurç yüreklig eren, kılıç birle ilke tusulur tümen
Biri cesur, kahraman ve tunç yürekli yiğit insandır, o kılıcı ile, memlekete pek çok faydalı olur.
İkinçi bügü bilge ilçi kişi, keñeşke tusulur iter el işi
ikincisi hakîm ve âlim devlet adamıdır, bu insan istişare için faydalı olur ve memleket işini tanzim eder.
Üçünçi tetig uz bitigçi bolur, kiriş hem çıkış bilse kaznak tolur
Üçüncüsü zeki ve mahir kâtiptir, devletin gelir ve giderinin hesabı iyi tutulursa, hazine dolar.
Seçe tut bularığ sen adra öñi, ağırla açınğıl kör asğı teñi
Sen bunları çok iyi seç ve başkalarından farklı muameleye tâbi tut, faydalı oldukları nisbette, onlara in'âm ve ihsanda bulun.
Turu itlü barğay kamuğ işleriñ, iliñ arta barğay keñügey yeriñ
Böylece bütün işlerin yavaş-yavaş düzene girer, ülken günden-güne genişler ve toprakların artar.
Atıñ edgü bolğay çavıkğay özüñ, ajun bodnı körmek tilegey yüzüñ
Adın iyi olur ve sen şöhret bulursun, dünya halkı senin yüzünü görmeği arzular.
Yeme yakşı aymış kişi bilgesi, kişi ölse ölmez kör at edgüsi
Yine insanların âlimi çok güzel söylemiş : insan ölse bile, bu iyi ad ölmez.
Ne edgü bolur kör at edgü bolup, ölüp barsa barmaz kör atı ölüp
Ne güzel, bak, adı iyi olunca, insan kendisi ölse .bile, nâmı ortadan kalkmıyor.
Tirig te kim ölse kör edgü atın, neçe yatsa oprap kara yer katın
iyi ad bırakmış olan bir kimse, her ne kadar kara toprak altında çürüse bile, sen onu diri bil.
Tiriglik tileme at edgü tile, atıñ edgü bolsa tirig sen küle
Sen hayat isteme, iyi ad iste, adın iyi olduğu müddetçe sen dirisin ve bununla iftihar edebilirsin.
Tiriglik kayu ol kör edgü kayu, ayu ber maña sen ay bilge bügü
Hayat nedir ve iyilik nasıl olur, ey âlim hakîm, bunu bana izah et.
Bu edgü-turur kör könilik çını, tiriglik-turur körse edgü anı
Bu iyilik, gerçekte, doğruluktur, buna iyice dikkat edersen, bu hayatın tâ kendisidir.
Kim edgü kılınç tutsa boldı tirig, kim isiz kılık tutsa öldi tirig
Kim iyi hareket ederse, o diridir, kimin tabiatı kötü ise, o daha hayatta iken, ölmüş sayılır.
Keçer dünyâ keçmez bu edgü kılık, bu edgü kılık birle edgü yorık
Bu dünya geçer, fakat iyitabiat ve bu iyi tabiatin çizdiği iyi yol kalır.
Yayığ dünyâ sendin evürse yüzi, kerek bolğu edgü-turur ay kozı
Dönek dünya senden yüz çevirirse, ey kuzum, ondan senin beraberinde götüreceğin şey ancak yaptığın iyiliklerdir.
Avınma bu dünyâ bile ay ilig, vefâ kılğu ermez yetürgil bilig
Ey hükümdar, bu dünyaya güvenme, o sana vefa edecek değildir, bunu iyice bil.
Oyun sakışı ol bu dünyâ işi, adakın tilese berür bu başı
Bu dünya işi bir oyuna benzer, ayağını istersen, o sana başını verir.
Oyunka katılma usa ay unur, oyunka katılsa boyun bağlanur
Ey kudretli insan, mümkün ise, onun oyununa düşme, bu tuzağa düşünce, insanın boynu bağlanır.
Körü barsa yakşı bitimiş bitig, unıtma bu sözni ay köñli tetig
Dikkat edersen, kitapta çok güzel yazılmış, ey uyanık kalpli insan, bu sözü unutma.
Bu dünyâ işi kör oyun ol oyun, oyunka katılma nerek bu oyun
Bu dünya işi oyundur, oyun, oyuna katılma, oyunun ne lüzumu var.
İdiñ yarlığı kıl özüñ kullukı, kalı kılmasa sen anuk tut boyun
Tanrının emirlerini ve kendi kulluğunu yerine getir, eğer bunu yapmazsan, boynunun gitmesine hazırlan.
Munukı ay ilig özüm bilmişin, ötündüm saña men için hem taşın
Ey hükümdar, gizli-âşikâr, bütün bildiklerimi işte sana arzettim.
Sözüm tutsa tutğıl kalı tutmasa, özüñ körge şeksiz maña bütmese
Sözümü tutarsan, tut, eğer bana inanmaz ve sözümü tutmazsan, neticesini, şüphesiz, bir gün kendin görürsün.
İlig cevabı Öğdülmişke
HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E CEVABI
İlig aydı tevfik kolur-men turup, bayattın bu işke köñül tüz urup
Hükümdar : — Ben gönlümü Tanrıya yönelterek, ondan bu iş için tevfik dilerim — dedi —
Tilese bayat berge yarı basut, maña örtlür erse anı sen yarut
isterse, Tanrı yardım eder ve bana zahir olur, benim göremediğim şeyleri sen bana bildir.
Katığlan taşırtı kamuğ işke bak, oduğ bol kulak köz yiti tut ma sak
Gayret et, dışarıdaki her işi idare et, uyanık ol, gözünü ve kulağımı keskin ve tetikte tut.
Küçüñ yetmişin kıl ınanma maña, takı kalsa yarı kılayın saña
Gücün yettiği her şeyi kendin yap, bana bel bağlama, yapamadıkların kalırsa, ben sana yardım ederim.
Sözüg kesti ilig tilin tındı ol, turup çıktı ögdülmiş akru amul
Hükümdar sözünü kesti ve sustu, Öğdülmiş kalkıp, yavaş ve sessizce huzurdan çıktı.
Atın mindi keldi eviñe yana, tüşüp kirdi evke suçuldı tona
Atına bindi ve evine dönüp geldi, atından inip, içeri girdi ve soyundu.
Keçe yattı erte yana atlanıp, turup karşıka kirdi attın enip
Gece yattı, sabah tekrar atma binip, saraya geldi ve inip, içeri girdi.
Katığlandı ögdülmiş anda naru, kamuğ işni kıldı adakın örü
Öğdülmiş bundan böyle gayretle işe sarıldı, durup-dinlenmeden, bu işler ile meşgul oldu.
Bodun inçke tegdi itildi ajun, erejlendi ilig avındı özün
Halk huzura kavuştu, dünya düzene girdi, hükümdar rahatladı ve memnun oldu.
Eli toldı edgü duâ birle söz, atı kaldı meñü bolup yitgüsüz
Memleketi hayır-duâ ile medh u senaya büründü, adı ebedîleşti, ve unutulmaz oldu.
Ne edgü-turur kör bu edgü törü, törü birle beglik-turur ol örü
Bak, bu iyi kanun ne kadar güzel bir şeydir, beylik kanun ile ayakta durur.
Bu yañlığ beg erse bodun başçısı, meñilig bolur bodnı el barçası
Halkın başında böyle bir bey bulunursa, halk ve memleket dâima rahata kavuşur.
Bodun ma muti bolsa kılkı köni, anın ötrü begler yarutur küni
Halk da mutî ve dürüst insanlardan mürekkep olursa, beyler bu sayede saadete kavuşurlar.
Bu begler bayattın musallat-turur, bodun edgü bolsa beg edgü bolur
Bu beyler hâkimiyetlerini Tanrıdan alırlar, halk iyi olursa, bey de iyi olur.
İsiz kılsa bodnı beg isiz kılur, isizke isiz kılsa ötrü tılur
Halk kötülük yaparsa, bey de kötülük yapar, kötülere ancak kötülük yapmak suretiyle mâni olunabilir.
Yorık tüzse bodnı begi kılk tüzer, kılık tüzse begler tüzün el süzer
Halk tavrını düzeltirse, bey de tabiatini düzeltir, beyler tabiatlerını düzeltirlerse, temiz kalpli insanlar memleketi her türlü kötülüklerden temizlerler.
Bir ança yeme keçti üdlek kün ay, ajun körki keldi bodun boldı bay
Zaman, aylar ve günler bir müddet bu minval üzere geçti, dünya güzelliğini buldu ve halk zengin oldu.
Tuman toz arıdı açıldı tañuk, tüzüldi süzüldi kamuğ bulğanuk
Toz, duman ortadan kalktı, ruhlar inşiraha kavuştu, her türlü bulanık işler süzüldü ve düzene girdi.
Şükür kıldı ilig bayatka yana, telim ögdi birle okıdı senâ
Hükümdar tekrar Tanrıya şükür etti, ona çok hamd ve senada bulundu.
