Ay-Toldı Hükümdara Devlet Sıfatını Söyler

Kutadgu Bilig Metni

	Eski Türkçe aslı	Günümüze aktarımı
XVI	Aytoldı İligke Devlet Sıfatın Ayur	Ay-Toldı Hükümdara Devlet Sıfatını Söyler
657	Küle aydı ay toldı uktı özüm,  ayıttıñ munı sen eşitgil sözüm	Ay-Toldı gülerek, dedi : — Evet, neyi sorduğunu anladım, izah edeyim.
658	Ukup kıldım emdi bu işlerni men,  kerek erdi sen me munı uksa sen	Bütün bu işleri ben şimdi bilerek yaptım; çünkü senin de bu hareketlerimi anlaman lâzımdı.
659	Munu men me emdi saña keldüküm,  meniñ kılkım erdi bu körkittüküm	İşte, benim de şimii sana gelişim ve bu yaptığım hareketler benim yaradılışım icâbıdır.
660	Orun berdiñ aşnu men oldurmadım,  orun yok maña sen munı uk tedim	Sen önce bana yer gösterdin, ben oraya oturmadım. — Benim için yer yoktur, sen bunu anla ! — demek istedim.
661	Topık yerde urdum bu söz berkitü,  özüm yañzağını saña körkitü	Söylediğimi teyit etmek ve neye benzediğimi sana göstermek için, yere bir top koydum.
662	Neteg kim orunsuz topık yuvlunur,  anı teg me devlet özüm tegzinür	Düm-düz yerde top nasıl kendi kendisine yuvarlanırsa, saadet de öyledir; ben sıyrılıp, giderim.
663	Seve baktıñ erse közüm yümdüküm,  saña körkitür-men negü erdüküm	Sen sevgi ile bakınca, ben gözümü yummak suretiyle, sana nasıl olduğumu göstermek istedim.
664	Bu kün men me devlet karağu sanı,  maña kim ilinse tutar-men anı	Bugün ben bir devletim, ben bir topa benzerim; kim bana yaklaşırsa, ben onu yakalarım.
665	Yana sözlediñ sen yeme sözledim,  seve baktıñ erse yüzüm kizledim	Sen tekrar konuştun, ben de cevap verdim; sevgi ile bakınca, yüzümü sakladım.
666	Özüm körkitür öz kılınçın saña,  ayur kılkım irsel ınanma maña	Bununla sana kendi tabiatimi göstermek ve : — Tabiatım kararsızdır, bana inanma : — demek istedim.
667	Negü ter eşit emdi türkçe mesel,  başında keçürmiş bu kökçin sakal	Şimdi dinle, türkçe bir ata-sözü, başından çok şeyler geçmiş olan bu ak sakallı ne der.
668	Küvenme kıvı kutka kutluğ kişi,  ınanma özüñ kutka atlığ kişi	Ey devletli, sen bu boş devlete güvenme; ey namlı, sen bu devlete inanma.
669	Akar suv yorık til bu kut turmadı,  ajun tezginürler yorıp tınmadı	Akar su, güzel söz ve devlet, bunlar durmadan, yorulup-dinlenmeden, dünyayı dolaşırlar.
670	İnançsız-turur kut vefâsız yayığ,  yorırda uçar terk adakı tayığ	Saadete inanılmaz, o vefasız ve dönektir; yürürken, hemen uçar, ayağı kaygandır.
	İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
671	İlig aydı uktum açıldı sözüg,  yazuk udri kolduñ kutuldı özüñ	Hükümdar şöyle dedi:—Anladım, sözün açıklandı: günâhının affını istedin ve kurtuldun.
672	Maña ayğıl emdi ne ol erdemiñ,  bedük sözledi söz bu öktem tiliñ	Şimdi bana söyle, senin meziyetin nedir; bu pervasız dilin büyük sözler söyledi.
	Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
673	Bu ay toldı aydı kör erdem üküş,  meniñdin tegir tegse erke ülüş	Ay-Toldı cevap verdi : — Meziyetim çoktur; insanlara kısmet gelirse, benden gelir.
674	Kılınçım oñay körse yaşım kiçig,  kamuğ beg bedükke meniñdin keçig	Tabiatım yumuşak, dikkat edersen, yaşım da küçüktür; fakat bütün bey ve büyüklere giden yollar benden geçer.
675	Yüzüm körki körklüg ne kılkım silig,  tilemiş tilekke yetürdüm elig	Yüzüm güzel, huyum mülayimdir; arzu edilen her şey benim elimin altındadır.
676	Özüm kayda bolsa kamuğ ârzûlar,  meniñ birle yügrür maña öz ular	Nerede olursam-olayım, bütün arzular benimle beraber yürür ve bana bağlanır.
677	Erej minde emgek meniñdin tezer,  sevinç minde sakınç maña yol azar	Huzur bendedir; mihnet benden kaçar; sevinç bendedir, üzüntü bana yol bulmaz.
678	Maña öznese kim üzelip ölür,  maña kim boyun egse ârzû bulur	Kim bana kafa tutarsa, ıstırap içinde mahvolur; kim bana boyun eğerse, arzusuna kavuşur.
679	Urayın tegüçi özi ursukar,  basayın tegüçi özi bassıkar	Beni vurmak isteyenin kendisi vurulur; beni ezmek isteyenin kendisi ezilir.
680	Muñar meñzetü keldi emdi bu söz,  munı eştip uksu biliglig ked öz	Şu söz şimdi buna uygun düştü; bilgili ve iyi insan bunu dinlesin ve anlasın.
681	Bu kut kayda bolsa boyun bir yaraş,  kalı öznese kutka kadğun küreş	Saadet nerede ise, ona boyun eğ ve kendini beğendir; devlete kafa tutarsan, üzüntü ile boğuşursun.
682	Bu kut kelse yalñuk kutadur köni,  tümen ârzû birle talulap yer aş	Saadet gelirse, insan hakikaten mesut olur; bütün arzularına kavuşur huzur içinde yaşar.
	İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
683	İlig aydı uktum bu erdemleriñ,  münüñ barmu ayğıl bileyin seniñ	Hükümdar şöyle dedi:—Bu meziyetlerini anladım; senin kusurun var mı; söyle, onu da bileyim.
	Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
684	Bu ay toldı aydı maña yas kılur,  münüm yok velikin kişiler ayur	Ay-Toldı şöyle cevap verdi : — Bana iftira ederler; kusurum yokken, kusurumun olduğunu söylerler.
685	Münüm bu meni yalñuk irsel teyü,  ayığlap yorırlar kişike ayu	Kusurum varsa, şudur: insanlar, kendi aralarında, beni dönek diye kötüler, dururlar.
686	Mün ermez maña kör bu irsellikim,  yañı neñ talular ma özke begim	Halbuki dönekliğim benim için bir kusur değildir; ben kendime dâima yeni ve taze şeyler seçerim.
687	Kamuğ eski neñler irinçig bolur,  irinçig yüki kör yirinçig bolur	Bütün eskimiş şeyler yıpranmış olur; yıpranmış şeylere tahammül etmek insana sıkıntı ve tiksinti verir.
688	Yañı neñ bolurda bu eski nerek,  talu neñ bolurda yavuz ne kerek	Yeni şey varken, eskiye ne lüzum var; güzel şey varken, kötüye ne lüzum var.
689	Yañıda bolur körse barça tatığ,  tatığnı tilep er kör emger katığ	Dikkat edersen, bütün zevkler yenide bulunur, zevk için de insan her zahmete katlanır.
690	Yayığ tep sökerler bu kılkım üçün,  maña mün ururlar bu atım üçün	îşte bu tabiatım, için, dönek diye, bana söğerler ve bundan dolayı bana kusur isnat ederler.
691	Muñar meñzetü aydı alp er açuk,  anıñ manisi kör bu sözke tanuk	Bir kahramanın buna benzer ap-açık bir sözü vardır, onun mânası bu söylediklerime şahittir.
692	Törümiş neñ erse yokalğu-turur,  törütügli hâlik ne kolsa kılur	Yoktan var olan her şey tekrar yok olacaktır; yaratan Tanrı ne isterse, onu yapar.
693	Tiriglik tedüküñ bu yel teg keçer,  kaçar tutsa bolmaz anı kim bulur	Bu hayat dediğin yel gibi geçer; tutmak olmaz, kaçar; onu kim bulabilir.
694	Küvenme bu kutka kelir hem barır,  ınanma bu devlet berür hem alır	Bu saadete güvenme, geldiği gibi gider; bu devlete inanma, verdiği gibi alır.
695	Yayığ ermez erse bu devlet özi,  ne edgü neñ erdi bu kut ay kozı	Ey kuzum, bu ikbâl ne güzel şey olurdu, eğer devlet dönek olmasa idi.
696	Kelip barmaz erse bu devlet yana,  tünermegey erdi yarumış küne	Devlet gelip, tekrar gitmese idi, bu aydınlanmış olan gün tekrar kararmazdı.
	İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
697	İlig aydı uktum bu irsellikiñ,  erip kitgü yerde bolurmu bekiñ	Hükümdar sordu : — Sebatsızlığının sebebini anladım; artık bırakıp gittiğin zaman seni alıkoymanın bir çâresi var mı?
	Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
698	Bu ay toldı aydı meniñ bu özüm,  keyik teg-turur kılkı kestim sözüm	Ay-Toldı şöyle cevap verdi : — Kısaca benim kendim ve tabiatim bir geyiğe benzer.
699	Meni terk bulumaz tilegli seve,  kalı bulsa tutmaz kılur terk yava	Seven ve isteyen beni kolay bulamaz; bulsa bile, tutamaz ve çabuk kaybeder.
700	Meni buldaçı er tutup beklese,  kaçumaz-men andın söz aydım kese	Eğer beni bulan kimse tutup, bağlamağı bilirse, ben ondan kaçamam, bu muhakkatır.
	İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
701	Elig aydı ayğıl bu berkiñ kayu,  negü teg kişen ol seni berklegü	Hükümdar şöyle dedi: — Bağın nedir, söyle; seni nasıl bir köstek ile bağlamalıdır ?
	Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI'NİN HÜKÜMDARA CEVABI
702	Bu ay toldı aydı maña berk kişen,  bu bir kaç neñ ol kör bereyin nişân	Ay-Toldı dedi : — Benim için bağ ve köstek olacak bir kaç şey vardır; bak, onları belirteyim.
703	Meni bulğuçı kılkı alçak kerek,  köñül kodkı til sözde yumşak kerek	Beni bulan kimse mütevâzi tabiatli, alçak gönüllü ve tatlı dilli olmalıdır.
704	Özini küdezse ayı ertmese,  yavuz yunçığ işke yakın turmasa	Kendisini gözetmeli ve hiç bir zaman ifrata gitmemeli, kötü ve çirkin işlere yaklaşmamalıdır.
705	Teñi birle tutsa tirilmiş neñin,  yorık tüzse kılkı kılınçı yañın	Toplamış olan malı yerine sarfetmeli; hayatını, işini, tavır ve hareketini düzenlemelidir.
706	Özinde uluğka tapuğ kılsa öz,  özinde kiçigke süçig tutsa söz	Kendinden büyüğe saygı göstermeli; kendinden küçüğe ise, rifk ve şefkatle muamele etmelidir.
707	Kişig satğamasa küvezlik bile,  basıtmasa özde kiçigke küle	Kibir ve gurur ile başkalarını incitmemeli, kendisini küçüklerin eğlence ve tahakkümüne bırakmamalıdır.
708	Yavalık bile borka baş sokmasa,  yavalıkka boşlağ neñin saçmasa	Boşu-boşuna kendisini içkiye vermemeli, boş yere malını saçıp, heba etmemelidir.
709	Oyunka katılmasa elgin tilin,  könilik öze tutsa kılkı yañın	Eli ve dili ile oyuna karışmamalı, tavır ve hareketlerinde dürüst olmalıdır.
710	Yayığ kut kişeni bu neñler-turur,  bu yañlığ basa kutnı kaçmaz kalur	Dönek saadetin kösteği bunlardır; saadet bu şekilde bağlanırsa, kaçamaz, kalır.
711	Bu sözke tanukı bu şâir sözi,  bu şâir sözi sözke kattı tuzı	Şâirin şu sözü buna şahittir; şâir sözü söze tuz katmıştır.
712	Keyik sanı devlet kişike tezig,  kalı kelse bekle tuşa hem tizig	Saadeti insan için, ürkek bir geyik farzet; eğer gelirse, sıkı tut, ayağına köstek vur.
713	Tuta bilse devlet tezümez-turur,  kalı tezse tegmez yana terk kezig	İnsan tutabilirse, saadet kaçamaz, kalır; eğer kaçarsa, sana sıra tekrar çabuk gelmez.
	İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
714	İlig aydı uktum ayâ kut seni,  katığ sevdim erdi irer sen meni	Hükümdar:—Ey saadet, seni anladım; seni çok sevmiştim, fakat sen benden ayrılmak istiyorsun — dedi —
715	Yayığlık yok erse bu irsellikiñ,  ne edgü iş erdi seniñ kelmekiñ	Bu karasızlığın ve bu hercâyiliğin olmasa idi, senin gelmen ne iyi bir iş olurdu.
716	Velikin yayığ sen özüñ bi-vefâ,  vefâ körkitür sen kılur sen cefâ	Fakat sen kararsız ve vefasızsın; kendini vefalı gösterir, fakat cefâ edersin.
717	Anada atada bağırsak bolup,  ayada tutar sen küler yüz urup	Gün olur, anneden-babadan daha merhametli olursun; güler yüz göstererek, insanı el üstünde taşırsın.
718	Ara körmedük teg yüz evrer özüñ,  adınsığ bolur barça kılkıñ sözüg	Gün olur, görmezlikten gelirsin, yüzünü çevirirsin; bütün tavrın ve sözün bir anda değişiverir.
719	Tirer sen yumıtsa saçar sen kamuğ,  okır sen yüz ursa yapar sen kapuğ	Yığarsın; toplanınca, tekrar hepsini dağıtırsın; önce çağırırsın; fakat gelince, kapını kaparsın.
	Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
720	Bu ay toldı aydı ay ilig kutı,  münüm erdemim barça aydım atı	Ay-Toldı : — Ey devletli hükümdar — dedi — kusur ve meziyetlerimin ne olduğunu hep söyledim.
721	Meni kim bulup berk tutayın tese,  ayu berdim ol neñni tutsun usa	Beni kim bulup, elinde sıkı tutmak isterse, gereken şeylerin hepsini saydım; elinden gelirse, tutsun.
722	Maña urmasa örk meni tuttaçı,  keyik teg kaçar-men kim ol yetteçi	Beni tutan bana yular vurmazsa, ben geyik gibi kaçarım; bana kim yetişebilir.
723	Negü ter eşitgil sınamış karı,  sınamış karılar sözi söz korı	Dinle, tecrübeli ihtiyar ne der; tecrübeli ihtiyarların sözü sözlerin mayasıdır.
724	Kelir kut tuta bilmese sen barır,  berür neñ yeyü bilmese sen alır	Saadet gelir; tutmasını bilmezsen, gider; mal verir; yemesini bilmezsen, alır.
725	Yayığ kutnı bulsa idi bekrü tut,  kalı beklemese yana bardı büt	Kararsız saadeti bulursan, çok sıkı tut; eğer muhafaza altına almazsan, tekrar gideceğinden şüphe etme.
726	Kutadmış kişi kör sakınmış kerek,  kamuğ teñsiz iştin yıramış kerek	Saadete ermiş olan insanın ihtiyatlı olması ve bütün yakışıksız işlerden uzak durması gerektir.
727	Arığ bolsa özi yorısa köni,  munıñ bağı mundağ biliñü munı	Kendisi temiz olmalı ve doğru yolda yürümeli; bunun bağı böyledir, bunu bilmelidir.
	İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
728	İlig aydı uktum münüñ erdemiñ,  bu ay toldı atıñ ne ol bu seniñ	Hükümdar : — Senin kusurunu ve meziyetini anladım, — dedi — senin bu Ay-Toldı adın ne demektir?
729	Negü ol munıñ manisi ay maña,  bileyin ukayın büteyin saña	Bunun mânası nedir, bana söyle; ben de bileyim, anlayayım ve sana güveneyim.
	Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
730	Bu ay toldı aydı meniñ atımı,  bügü meñzetür ayka bu kılkımı	Ay-Toldı: — Benim adımı ve bu tabiatimi hakimler bir aya benzetirler — dedi —
731	Bu ay tuğsa aşnu idi az tuğar,  küniñe bedüyür yokaru ağar	Ay doğarken, önce çok küçük doğar; sonra gün geçtikçe büyür ve yükselir.
732	Tolun bolsa tolsa ajunka yarur,  ajun halkı andın yarukluk bulur	Büyüyüp, dolun ay hâline gelince, dünyaya ışık saçar ve dünya halkı onun aydınlığından faydalanır.
733	Tükel bolsa kör ay bu ağsa ediz,  yana irlü törçir kiter körk meñiz	Ay büyüyüp, tamamlanarak, en yüksek noktaya çıkınca, tekrar eksilmeğe başlar ve güzelliği gider.
734	Yaruklukı eksür yana yok bolur,  tuğar keçe azın yana ok tolur	Onun parlaklığı azalır ve sonunda kaybolur; sonra tekrar, küçük olarak, doğar ve yine büyür.
735	Meniñ bu özüm me bu yañlığ-turur,  ara bar bolur ma ara yok bolur	Benim de tabiatım bunun gibidir; bâzan var, bâzan da yok olurum.
736	Neçe yunçığ özke yüz ursa özüm,  baru körki artar keser-men sözüm	Ne kadar düşkün olursa-olsun, ben bir kimseye teveccüh edersem, onun ahvâli, muhakkak, gittikçe düzelir ve güzelleşir.
737	Bayusa bedüse yadılsa çavı,  kiter-men anıñdın kiter yüz suvı	Zenginleşip, büyüyerek, şöhreti yayılınca, ben ondan uzaklaşırım; onun da itibarı gider.
738	Yana saçlur andın tirilmiş neñi,  söki teg bolur yandru kılkı yañı	Topladığı malı tekrar dağılır; onun ahvâli yine eskisi gibi olur.
739	Muñar meñzetü keldi şâir sözi,  bu şâir sözi ol biligsiz közi	Buna benzer bir şâir sözü vardır; bu şâir sözü bilgisiz için bir gözdür.
740	Kelir kut kişike atı çavlanur,  yañı ay teg artar yarukı tolur	İnsana saadet gelir, meşhur olur; yeni ay gibi, büyür ve parlaklığı artar.
741	Yayığ telve devlet köñül bamağıl,  tolun teg bu devlet yana irilür	Dönek ve deli saadete gönül bağlama; saadet dolun ay gibidir, tekrar küçülür.
742	Takı bir bu mani ayayın saña,  eşitgil anı sen munu büt maña	Adımın başka bir mânasını daha söyleyeyim; şimdi bunu da dinle ve bana inan.
743	Bu ay ornı boldı evi münkalib,  orunsuz bolur münkalib neñ kılıp	Bu ay hep yerini, evini değiştirir; dâima yer değiştiren, ne yapsan, bir yere ısınmaz.
744	Bu ay burcı sertân bu ev evrilür,  evi evrilür hem özi çevrilür	Ayın burcu Seretân'dır, bu ev döner; evi dönünce, kendisi de döner.
745	Kayu evke kirse bu ay terk çıkar,  çıkarı üçün terk yatarın yıkar	Bu ay hangi eve girerse, oradan çabucak çıkar; çabuk çıkabilmek için de, yattığı yeri yıkar.
746	Meniñ me özüm kör añar okşadı,  ara kılkım ildi ara yokladı	Ben kendim de işte ona benzerim; gidişim kâh aşağıya, kâh yukarıya doğrudur.
747	Kelir-men barır-men yorır-men burun,  ajunuğ kezer-men maña yok orun	Gelirim, giderim; ileriye doğru yürürüm; dünyayı dolaşırım, benim için yer-yurt yoktur.
748	Bu mani üçün atım ay toldı tep,  atadı biliglig sözin yinçge yıp	Bundan dolayı âlim, ince bir nükte ile, bana Ay-Toldı adını vermiştir.
749	Munu men me devlet münüm erdemim,  ayu berdim emdi igim hem emim	işte ben de saadetim ve şimdi bütün kusur ve meziyetlerimi, hastalığı ve ilâcını izah ettim.
750	Aça sözledim söz maña emdi büt,  ıdayın tese ıd kalı tutsa tut	Sözümü açıkça söyledim, imdi bana inan; beni elden kaçırmak istersen, bırak; eğer tutmak istersen, tut.
	İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
751	İlig aydı barça eşittim sözüg,  yaruttı sözüg hem yaradı özüñ	Hükümdar : — Bütün sözlerini dinledim — dedi— sözün beni aydınlattığı kadar, seni de beğendim.
752	Tiler erdim emdi seni teg kişi,  bayat berdi ârzû ay erde başı	Ben de şimdi senin gibi bir insan arıyordum; ey insanların ileri geleni, Tanrı dilediğimi verdi.
753	Bayat kimke berse tilek ârzûsı,  anıñ şükri boldı yanut kılğusı	Tanrı birini dilek ve arzusuna kavuşturunca, karşılığında -onun da Tanrıya şükür etmesi gerekir.
754	Bu künde naru bu özüm tınmadın,  munıñ şükri kılğu kerek ermedin	Bugünden itibaren ben de durmadan, usanmadan, bunun şükrünü yerine getireyim.
755	Negü ter eşit emdi bilge tetig,  özi bardı kodtı biziñe bitig	Şimdi dinle, kendisi gitmiş, fakat bize eserini bırakmış olan zeki ve âlim insan ne der.
756	Şükür kıl ay nimet idisi unur,  şükür kılsa nimet bayat arturur	Ey nimet sahibi olan muktedir kimse, şükür et; şükür edersen, Tanrı nimetini arttırır.
757	Bu nimet idisi unıtur özin,  munıñ şükri bilse evürmez yüzin	Bu nimet sahibi çok defa kendisini unutur; fakat şükür ederse, nimet ondan yüz çevirmez.
758	Az edgüke artuk üküş şükri kıl,  üküş bolsa nimet anıñ kadri bil	Az bir iyiliğe karşı çok şükür et; nimet çok olursa, onun kıymetini bil.
759	Şükür kılsa nimet biri on bolur,  biri on bolup kör evi neñ tolur	însan şükür ederse, nimetin biri on olur; biri on olur ve evi mal ile dolar.
760	İlig berdi alkış kör ay toldıka,  ayur tünle kündüz maña tur baka	Hükümdar Ay-Toldı'yi öğdü ve : — Sen gece-gündüz benim hizmetimde bulun — dedi.
761	Telim neñ tavar berdi ögdi üküş,  ağırladı berdi kör altun kümüş	Çok mal, mülk verdi; onu çok öğdü; ona ihsanda bulundu, altın ve gümüş verdi.
762	Añar sözledi sözni barça ilig,  anıñdın tiledi kamuğ ög bilig	Hükümdar her işini ona danıştı, her işte onun fikrine ve bilgisine baş vurdu.
763	Kör ay toldı ma bu ağırlık bulup,  tapındı bütün çın bağırsak bolup	Ay-Toldı da, bu itibâra lâyık olmak için, ona doğruluk ve dürüstlük ile candan hizmet etti.
764	Bir ança yorıdı sınadı ilig,  kamuğdın tükel buldı bulmış erig	Hükümdar onu daha bir müddet tecrübe etti ve bulduğu insanın her keşten daha mükemmel olduğunu gördü.