| Eski Türkçe aslı | Günümüze aktarımı | |
|---|---|---|
| XVIII | Küntoğdı İlig Aytoldıka Adil Sıfatı Neteg Erdükin Ayur | Hükümdar Kün-Toğdı Ay-Toldı'ya Adalet Vasfının Nasıl Olduğunu Söyler |
| 792 | İlig aydı uktum sözüg belgülep, açayın sözümni saña ülgülep | Hükümdar dedi : — Ne demek istediğini anladım; bunların ne demek olduğunu sana anlatayım. |
| 793 | Seni men okıdım eñ aşnukı kün, ağırlık bile berdim ol kün orun | Geçen gün ben seni çağırdım, sana gösterdim ve yer verdim. |
| 794 | Bu tañ tañsuk işler maña körkitip, buşurduñ meni sen işiñ berkitip | O acayip işleri bana göstererek, beni hiddetlendirdin; fakat kendini iyi müdâfaa ettin. |
| 795 | Körüp buştum erse ilendi özüñ, sarıldım saña men töküldi sözüg | Sana hiddetlenince, beni tekdir ettin; buna tahammül ettim, fakat tekrar yüzünü buruşturdun. |
| 796 | Sen aydıñ maña kut-men bilgil meni, saña ukturu kıldım ukğıl munı | Sen bana : —Ben saadetim, beni tanı; sana anlatmak için, böyle yaptım, bunu anla — dedin. |
| 797 | Negü kılmışıñnı sen adra seçe, yora berdiñ uktum kamuğnı aça | Niçin yaptığını sen birer-birer izah ettin; ben de her şeyini açıkça anladım. |
| 798 | Keçürdüm men anda seniñ üdrüñi, ağırladım ötrü ol erdem teñi | O zaman ben senin kusurunu affettim ve sana meziyetin nisbetinde saygı gösterdim. |
| 799 | Bu kün me meniñ bu özüm kılkların, saña körkitür barça erdemlerin | Bugün de ben kendi tabiatimi ve bütün meziyetlerimi sana gösteriyorum. |
| 800 | Munu men me körgil könilik törü, törü kılkları bu baka tur körü | işte bak, ben de doğruluk ve kanunum; kanunum vasıfları bunlardır, dikkat et. |
| 801 | Bu kürsi özele öz oldurdukı, adakı üç ol kör ay köñlüm tokı | Bak, bu üzerinde oturduğum tahtın üç ayağı vardır; ey gönlümü doyuran. |
| 802 | Kamuğ üç adaklığ emitmez bolur, üçegü-turur tüz kamıtmaz bolur | Üç ayak üzerinde olan hiç bir şey bir tarafa meyletmez; her üçü düz durdukça, taht sallanmaz. |
| 803 | Kalı üç adakta emitse biri, ikisi kamıtar uçar ol eri | Eğer üç ayaktan biri yana yatarsa, diğer ikisi de kayar ve üzerinde oturan yuvarlanır. |
| 804 | Kamuğ üç adaklığ köni tüz-turur, kalı bolsa tört kör bir egri bolur | Üç ayaklı olan her şey doğru ve düz durur; eğer dört ayaklı olursa, biri eğri olabilir. |
| 805 | Kayu neñ tüz erse kamuğı uz ol, kamuğ uz körü barsa kılkı tüz ol | Düz olan bir şeyin her tarafı, iyidir; her iyinin, dikkat edersen, tavır ve hareketi düzgündür. |
| 806 | Kayu neñ emitse kör egri bolur, kamuğ egriler isiz urğı bulur | Hangi şey yana yatarsa, eğri olur; her eğrilikte bir kötülüğün tohumu vardır. |
| 807 | Kayu tüz emitse turumaz tüşer, kayu neñ köni bolsa tüşmez serer | Düz olan yana yatarsa, duramaz, düşer; hangi şey doğru ise, düşmez, yerinde durur. |
| 808 | Meniñ kılkım ol kör emitmez köni, köni egri bolsa könilik küni | Bak, benim tabiatim de yana yatmaz, doğrudur; eğer doğru eğrilirse, kıyamet kopar. |
| 809 | Könilik özele keser-men işig, adırmaz-men begsig ya kulsığ kişig | Ben işleri doğruluk ile hallederim; insanları, bey veya kul olarak, ayırmam. |
| 810 | Bu bögde biçek kim eligde-turur, bıçığlı kesigli-turur ay unur | Ey becerikli insan, elimdeki bu bıçak biçen ve kesen bir âlettir. |
| 811 | Biçek teg bıçar-men keser-men işig, uzatmaz-men davi kılığlı kişig | Ben işleri bıçak gibi keser, atarım; hak arayan kimsenin işini uzatmam. |
| 812 | Şeker ol kişi yer añar küç tegip, törü bulsa mendin kapuğka kelip | Şekere gelince, o zulüme uğrayarak, benim kapıma gelen ve adaleti bende bulan insan içindir. |
| 813 | Şeker teg süçiyü barır ol kişi, sevinçlig bolur anda yazlur kaşı | O insan benden şeker gibi tatlı-tatlı ayrılır; sevinir ve yüzü güler. |
| 814 | Urâğûn yeme ol kişiler içer, özi küçkey erse könidin kaçar | Zehir gibi acı olan bu Hind otunu ise, zorbalar ve doğruluktan kaçan kimseler içer. |
| 815 | Maña kelse tütşü törü berse-men, urâğûn içer teg açır körse-men | Bunlar kavga edip, bana gelirler ve ben hüküm verince, bakarsın, acı Hind ilâcı içmiş gibi, yüzlerini ekşitirler. |
| 816 | Bu kaşım tügüki bu körksüzlüküm, küçemçi kelirke bu yüzsüzlüküm | Benim bu sertliğim, kaşlarımın bu çatıklığı ve bu asık suratım bana gelen zâlimler içindir. |
| 817 | Kerek oğlum erse yakın ya yağuk, kerek barkın erse keçigli konuk | ister oğlum, ister yakınım veya hısımım olsun; ister yolcu, geçici, ister misafir olsun; |
| 818 | Törüde ikigü maña bir sanı, keserde adın bulmağay ol meni | Kanun karşısında benim için bunların hepsi birdir; hüküm verirken, hiç biri beni farklı bulmaz. |
| 819 | Bu beglik ulı kör könilik-turur, köni bolsa begler tiriglik bolur | Bu beyliğin temeli doğruluktur; beyler doğru olursa, dünya huzura kavuşur. |
| 820 | Muñar meñzetü sözler öglüg kişi, kim öglüg sözin tutsa itlür işi | Akıllı insan buna benzer bir söz söylemiştir; kim akıllı insanın sözünü tutarsa, iş yoluna girer. |
| 821 | Könilik öze boldı beglik ulı, bu beglik köki ol könilik yolı | Beyliğin temeli doğruluk üzerine kurulmuştur; doğruluk yolu beyliğin esâsıdır. |
| 822 | Törü kılsa elke köni bolsa beg, tilek ârzû bulğay bu kolsa kalı | Bey doğru olur ve ülkeye böyle hüküm ederse, bütün dileklerine kavuşur. |
| Aytoldı suali İligke | AY-TOLIDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ | |
| 823 | Yana aydı ay toldı ilig kutı, nelük boldı kün toğdı ilig at(isim)ı | Ay-Toldı şöyle dedi : — Ey devletli hükümdar, efendimizin adı niçin Kün-Toğdı olmuştur. |
| İlig cevabı Aytoldıka | HÜKÜMDARIN AY-TOLIDI'YA CEVABI | |
| 824 | İlig aydı bilge meniñ kılkımı, körüp meñzetü urdı bu atımı | Hükümdar cevap verdi : — Alim benim tabiatimi güneşe benzeterek, bu adı verdi. |
| 825 | Künüg kör irilmez tolu ok-turur, yaruklukı bir teg talu ok-turur | Güneşe bak, küçülmez, bütünlüğünü dâima muhafaza eder; parlaklığı hep aynı şekilde kuvvetlidir. |
| 826 | Meniñ me kılınçım añar okşadı, könilik bile toldı eksümedi | Benim tabiatim de ona benzer, doğruluk ile doludur ve hiç bir vakit eksilmez. |
| 827 | İkinçi tuğar kün yarur bu ajun, tüzü halkka tegrür yokalmaz özün | ikincisi — güneş doğar ve bu dünya aydınlanır; aydınlığını bütün halka eriştirir, kendinden bir şey eksilmez. |
| 828 | Meniñ me törüm bu yokalmaz özüm, kamuğ halkka bir teg ne kılkım sözüm | Benim de hükmüm böyledir, ben ortadan kaybolmam: hareketim ve sözüm bütün halk için aynıdır. |
| 829 | Üçünçi bu kün tuğsa yerke isig, çeçek yazlur anda tümen miñ tüsig | Üçüncüsü — bu güneş doğunca, yere sıcaklık gelir; o zaman binlerce renkli çiçekler açılır. |
| 830 | Kayu elke tegse meniñ bu törüm, ol el barça itlür taş erse korum | Benim bu kanunum hangi memlekete erişirse, o memleket baştan başa taşlık ve kayalık dahi olsa, hep düzene girer. |
| 831 | Tuğar kün arığ ya arığsız temez, kamuğka yarukluk berür eksümez | Güneş doğar, temiz veya kirli demeden, her, şeye aydınlık verir; kendisinden bir şey eksilmez. |
| 832 | Meniñ me kılınçım bu ol belgülüg, tözüke tegir barça mendin ülüg | Benim de hareketim tıpkı böyledir; her kes benden nasibini alır. |
| 833 | Yana ma bu kün burcı sâbit-turur, bu sâbit tedüküm tüpi berk bolur | Bir de güneşin burcu sabittir; bu sabit dediğim, temeli sağlam olduğu içindir. |
| 834 | Bu kün burcı arslan bu burc tepremez, evi tepremezi üçün artamaz | Güneşin burcu Arslan'dır ve bu burç yerinden kımıldamaz; yerinden kımıldamadığı için de evi bozulmaz. |
| 835 | Meniñ kılkımı kör yeme bir yañın, özüm tegşürülmez yarukta öñin | Benim tavır ve hareketime bir bak, benim de parlaklığım katiyen değişmez. |
| Aytoldı suali İligke | AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ | |
| 836 | Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, aşasu ajun el yadılsu atı | Ay-Toldı dedi : — Ey devletli hükümdar, ülkelere hâkim ol, iyi adın dünyaya yayılsın. |
| 837 | Meniñ me özüm bu uzun yol yorıp, saña keldi emgep hem artuk arıp | Ben de bu uzun yolu yürüyüp ve çok zahmet çekip, yorularak, sana geldim. |
| 838 | Bu kılkıñ bu erdemleriñ bar üçün, küsep keldim emdi tapuğka küçün | Bu tabiat ve faziletlerinden dolayı, büyük bir arzu ile senin hizmetine geldim. |
| 839 | Ayu ber maña sen neteg tapnayın, sevinçiñ kayu ol anı tutnayın | Sen bana söyle, nasıl hizmet edeyim; seni memnun etmek için, nasıl davranayım. |
| 840 | Tapuğ beg tapısı öze bolmasa, yaramaz bu tapğı neçe emgese | Hizmet beyin arzusuna göre olmadıkça, ne kadar zahmet çekilmiş olursa-olsun, makbule geçmez. |
| 841 | Negü ter eşitgil ıla atlığı, tapuğun bedümiş kişi kutluğı | ila ülkesinin hizmet ederek, ikbâle ermiş şöhret kazanmış kudretli şahsiyeti ne der, dinle. |
| 842 | Tapınsa tapuğçı begiñe kalı, katığ tutğu begler sevinçi yolı | Hizmetkâr hizmet ederken, dâima beyleri memnun edecek yoldan yürümelidir. |
| 843 | Bu begler tapısı öze kıl tapuğ, begi taplasa tapğı açtı kapuğ | Beyleri memnun edecek şekilde hizmet et; bey memnun olursa, bu hizmet ikbâl kapılarını açar. |
| 844 | Tapuğçı tapuğ bilse törke tegir, tapuğ bilmese tördin elke kelir | Hizmetkâr hizmet etmesini bilirse, baş-köşeye erişir; hizmet etmesini bilmezse, baş-köşeden eşiğe düşer. |
| 845 | Begin ked sevindürse tapnur kulı, açıldı bu kulka ağırlık yolı | Hizmet eden kul beyini çok memnun ederse, bu kul için itibar ve ihsan kapıları açılmış olur. |
| İlig cevabı Aytoldıka | HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI | |
| 846 | İlig aydı uktum men emdi sözüg, sevinçim tile ked küdezgil özüñ | Hükümdar dedi : — Söylediklerini anladım; beni memnun etmeğe çalış ve çok dikkatli hareket et. |
| 847 | Saña men ayayın yarağsızlarığ, yarağsızka yakma yorığıl arığ | Ben hoşlaşmadığım şeyleri sana söyleyeyim; sen onlara yaklaşma, temiz olmağa çalış. |
| 848 | Özüm taplamaz neñ biri yalğan ol, munıñda basası bu küç kılğan ol | Benim beğenmediğim şeylerden biri — yalandır; ondan sonra zulüm edenler gelir. |
| 849 | Suk erse kılınçı yeg erse özi, ivek erse kılkı uvutsuz közi | Sonra da haris tabiatli ve olgun olmayan insanlar ile aceleci huylu ve gözü doymaz olanlar. |
| 850 | Buşı erse işte yeme övkelig, yava erse borçı ya kıyğan elig | Her işte hiddet gösterenler, içkiye düşkünler veya çalıp-çırpanlar. |
| 851 | Bu yañlığ kişiler yaramaz maña, ayu berdim emdi açukluğ saña | Bu gibi insanlar bana yaramaz; işte saha bunları açıkça döküp-saydım. |
| 852 | Yarayın tese sen maña belgülüg, bu kaç neñ özüñdin yırat ay(ünlem) külüg | Sen benim gerçekten işime yaramak istiyorsan, bu bir kaç şeyi kendinden uzak tut; ey namlı insan. |
| 853 | Yakın bolğa sen künde ötrü maña, ağırlık açığ artğa mendin saña | Böylece sen her gün bana daha yakın olacaksın ve benden sana karşı itibar ve ihsan artacaktır. |
| Aytoldı suali İligke | AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ | |
| 854 | Bu ay toldı aydı eşittim munı, takı bir sözüm bar ayu ber anı | Ay-Toldı dedi : — Bunları işittim; bir suâlim daha var, onu da arzedeyim. |
| 855 | Bu edgü kayu ol neteg ol özi, negü teg bolur edgü kılkı tözi | İyilik nasıl ve ne gibi bir şeydir; iyinin hâli tavrı ve tıyneti nasıl olur. |
| İlig cevabı Aytoldıka | HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI | |
| 856 | İlig aydı edgü bu kılkı yañı, tusulur bolur halkka asğı oñı | Hükümdar dedi: — iyinin vasfı faydalı olmaktır; onun halka çok faydaları dokunur. |
| 857 | Tüzü halkka barça kılur edgülük, yana minnet urmaz kişike kölük | O bütün halka hep iyilik eder, fakat yaptığını insanın başına kakmaz. |
| 858 | Öz asğın tilemez kişike asığ, berür ol asığdın bu kolmaz yanığ | Kendi istifâdesini düşünmez, başkasına fayda temin eder ve buna mukabil, bir karşılık beklemez. |
| Aytoldı suali İligke | AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ | |
| 859 | Yana aydı ay toldı uktum bu söz, takı bir tilekimni aytur bu öz | Ay-Toldı tekrar dedi : —Bu sözü anladım; bir şey daha sormak istiyorum. |
| 860 | Maña ay könilik kayu ol köni, anıñ birle yalñuk yarutsa küni | Bana doğruluğu anlat, hangi şey doğrudur; insan onunla gününü nasıl aydınlatır. |
| 861 | Kayunı ayurlar könilik yolı, negü teg bolur bu könilik ulı | Hangi yola doğruluk yolu derler; bu doğruluğun mâhiyeti nedir. |
| İlig cevabı Aytoldıka | HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI | |
| 862 | İlig aydı körgil köni er özi, tili köñli birle biriker sözi | Hükümdar : — Bak, kimin düşündüğü ile söylediği bir olursa, işte doğru insan odur — dedi— |
| 863 | Taşı teg içi ol içi teg taşı, bu yañlığ bolur ol köni çın kişi | Onun içi dışı gibi, dışı da içi gibidir; doğru ve dürüst insan böyle olur. |
| 864 | Köñlin çıkarsa ayada urup, yorısa uyadmasa yalñuk körüp | insan gönlünü çıkarıp, avucuna koyarak, başkaları önünde, mahcup olmadan, dolaşabilmelidir. |
| 865 | Könilik kerek erke kopsa kutun, könilik atı ol kişilik bütün | Saaâdette yükselmek için, insana doğruluk lâzımdır; insanlık doğruluğun adıdır, inan. |
| 866 | Kız ermez bu yalñuk kişilik kız ol, az ermez bu yalñuk könilik az ol | insan nâdir değil, insanlık nâdirdir; insan az değil, doğruluk azdır. |
| 867 | Muñar meñzetü aydı şâir bu söz, saña sözledi emdi körgil bu öz | Bak, şimdi benim sana söylediğim söze benzer bir sözü de şâir söylemiştir. |
| 868 | Yorığlı bu yalñuk idi ök üküş, köni çın bütün er maña ked küsüş | Gezip-dolaşan insan pek çoktur; fakat benim için aziz olan doğru, dürüst ve güvenilebilecek bir insandır. |
| 869 | Kız ermez kişi kör kişilik kız ol, köni çın kişilerni ögdi ukuş | insan nâdir değil, insanlık nâdirdir; akıl doğru ve dürüst insanları öğmüştür. |
| Aytoldı suali İligke | AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ | |
| 870 | Yana aydı ay toldı ilig kutı, maña açsu emdi bu söz bük katı | Ay-Toldı tekrar dedi : — Devletli hükümdar şimdi bana şu sözün sırrını çözsün. |
| 871 | Bu edgü kişiler bolurmu isiz, isiz me ururmu kör edgüke iz | Bu iyi insanlar kötü olabilirlerini ve kötü insan da bir gün iyilik yoluna girebilirini? |
| İlig cevabı Aytoldıka | HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI | |
| 872 | İlig aydı edgü iki törlüg ol, munıñda biri çın tutar edgü yol | Hükümdar : — iyi insan iki türlü olur — dedi-; bunlardan biri doğrudan doğruya iyilik yolunu tutar. |
| 873 | Bir edgü bolur kör anadın tuğup, yorır ol köni çın kör edgü bolup | Biri anadan doğma iyi olur; iyi bir insan doğru ve dürüst bir hayat sürer. |
| 874 | Takı biri edgü kör ötkünç bolur, isizke katılsa ol isiz kılur | Biri de taklit yolu ile iyi olur; kötüye uyarsa, kötülük yapar. |
| 875 | İki törlüg ol kör bu isiz yeme, ikigüni bir tep isizke sama | Kötü insan da iki türlü olur; bunların ikisini de aynı derecede kötü sayma. |
| 876 | Toğa isiz ol kör munıñda biri, bu er ölmeginçe arımaz kiri | Bunlardan biri doğuştan kötüdür; bu insanın lekesi ölünceye kadar temizlenmez. |
| 877 | Takı biri ötkünç bolur bu isiz, işi edgü bolsa tüzer bu ma iz | Diğeri ise, taklit yolu ile kötü olur; arkadaşı iyi olursa, o da iyi yola gider. |
| 878 | Toğa edgüdin tutçı edgü kelir, ajun bodnı andın asığlar alır | Doğuştan iyi olandan dâima iyilik gelir; dünya halkı ondan istifâde eder. |
| 879 | Toğa isiz erse añar yok otı, ajunka belâ ol bodunka yutı | Doğuştan kötü olanın ıslâhına çâre yoktur; o dünya için belâ ve halk için felâkettir. |
| 880 | Muñar meñzetü aydı türkçe mesel, eşitgil munı sen ukup özke al | Buna benzer türkçe bir ata-sözü vardır; bunu dinle ve sırrına ererek, ona göre hareket et. |
| 881 | Ürüñ süt bile kirse edgü kılık, ölüm tutmağınça evürmez yorık | Eğer iyilik ananın ak sütü ile insanın ruhuna girerse, o ölünceye kadar doğru yoldan çıkmaz. |
| 882 | Tadu birle katlıp törümiş kılınç, ölüm buzmağınça buzulmaz erinç | İnsanın tıynetine sinmiş olan ahlâk, ölüm bozmadıkça, katiyyen bozulmaz. |
| 883 | Karında törümiş kılınç ögretig, yağız yer katında kiter ay tetig | Ana karnında teşekkül eden tabiat ve terbiye ancak kara toprak altında insanı terkedip gider; ey zeki insan. |
| 884 | Kalı edgüke bolsa isiz işi, isiz boldı kılkı ol isiz tuşı | Eğer iyiye kötü biri arkadaş olursa, onun tabiatı de, arkadaşınınki gibi, kötü olur. |
| 885 | İsiz me katılsa kör edgü bile, kamuğ edgülükke bu buldı yol a | Kötü de iyi ile düşüp-kalkarsa, bütün iyiliklere ulaşmak için, bir meşale bulmuş olur. |
| 886 | Takı bir sebeb kör bu edgü isiz, yakınlık yolındın tüzer tüzse iz | İyi veya kötü insanların bu yollara girmelerinin sebeplerinden biri iyi veya kötü arkadaş edinmiş olmalarıdır. |
| 887 | Begi edgü bolsa bodun barça tüz, bolur kılkı edgü yorıkları uz | Bey iyi olursa, halk da dâin.â ona itaat eder, iyi ve güzel tavır ve harekete sahip olur. |
| 888 | Yakın tutsa begler kör edgü kişig, isiz barça edgü kılur ol işig | Beyler iyi insanları kendilerine yakın tutarlarsa, kötüler de işlerinde iyi hareket etmeğe mecbur olurlar. |
| 889 | İsizler yakın bolsa begler tapa, uzadı isiz elgi ilke tüp e | Beylerin etrafını kötüler çevirirse, memlekete tamamen kötüler hâkim olur. |
| 890 | İsiz baş kötürse kör edgü yiter, bu edgü elig bulsa isiz kiter | Kötü serbest kalırsa, iyi ortadan kaybolur; iyi hâkim vaziyette olursa, kötü ortadan kalkar. |
| 891 | Kalı edgü bolsa bu begler kutun, kamuğ edgü boldı karası bütün | Eğer beyler, bir talih eseri olarak, iyi olurlarsa, onların halkı da, şüphesiz, iyi olur. |
| 892 | Bu begler isiz bolmağınça isiz, ol ilde sevinçin kızartmaz meñiz | Beyler kötü olmadıkça, o memlekette kötülerin yüzü sevinçle parlamaz. |
| 893 | Ne edgü törü urdı begler begi, isizke bu kın berge zindân yegi | Beylerin beyi ne iyi bir kanun vaz'etmiş; kötü için en iyi çâre sopa ve zindandır. |
| 894 | Kalı edgü bolsa bodun başçısı, kamuğ edgü boldı anıñ işçisi | Eğer halkın başında bulunan kimse iyi olursa, onun bütün memurları da iyi olur. |
| 895 | Apañ edgü bolsa bu begler özün, bayur bodnı barça kör itlür ajun | Eğer bu beylerin kendileri iyi olurlarsa, onların halkı da zenginleşir ve dünya düzelir. |
| Aytoldı suali İligke | AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ | |
| 896 | Yana aydı ay toldı uktum munı, ilig yarlıkadı bu sözler köni | Ay-Toldı tekrar dedi : — Bunları anladım, hükümdar bu sözleri doğru buyurdu. |
| 897 | Bu edgüg bilir ol kişi edgü tep, asığlığ erürin munı kılğu tep | Bu iyiyi insan iyi olarak tanır ve faydalı olduğu için, yapılmasını ister. |
| 898 | Sever barça yalñuk tiler ârzûlar, anı koldaçılar nelük buldılar | Onu bütün insanlar sever, diler ve arzularlar; fakat isteyenler bu iyiyi nasıl elde ederler? |
| İlig cevabı Aytoldıka | HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI | |
| 899 | İlig aydı edgü talu neñ-turur, talu neñi tutçı talular kolur | Hükümdar : — iyi mümtaz bir şeydir — dedi — mümtaz bir şeyi ise, dâima bü vasfı hâiz olanlar ister. |
| 900 | Kayu neñ talu bolsa üdrüm ağır, anıñ kılmakı barça özke ağır | Hangi şey mümtaz, nâdir ve değerli ise, onu gerçekleştirmek de hiç kolay değildir. |
| 901 | İsizlik uçuz ol anı kıldaçı, yavuz iş uçuz ol isiz boldaçı | Kötülük değersiz bir şey olduğu için, onu yapan da değersizdir; fena iş değersizdir ve dâima- kötü olacaktır. |
| 902 | Kayu neñ uçuz bolsa yerde yatur, ağı çuz ağır boldı törde yatur | Hangi şey değersiz ise, ona kimse bakmaz bile; ipekli ve ağır çin kumaşları, değerli olduğu için, baş-köşede yer alır. |
| 903 | Bu edgü ağış teg ağır ağğuka, yavuz neñ eiş ol uçuz bulğuka | îyi — yokuş tırmanmak gibidir, güçtür; kötü şey — iniş gibidir, kolayca elde edilir. |
| 904 | Muñar meñzetü sözledi kör ukuş, ukuşluğ sözi tutsa asğı üküş | Bak, akıl buna benzer bir söz söylemiştir; akıllının sözü tutulursa faydası çoktur. |
| 905 | Ağış teg bu edgü ağumaz kişi, tegip tegme yalñuk kılumaz işi | iyi — yokuşa çıkmak gibidir, her kes yükselemez; uğraşmakla değme insan bu işi yapamaz. |
| 906 | Ağır neñ kamuğı ağır kılğuka, kılumaz bu işni biligsiz buşı | Değerli olan her şeyin yapılması güçtür; bilgisiz ve değersiz kimse bu işi yapamaz. |
| Aytoldı suali İligke | AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLl | |
| 907 | Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, bu ögdi bile munça edgü atı | Ay-Toldı :— Ey devletli hükümdar — dedi— iyi bu derece nâm ve şöhret kazanmıştır. |
| 908 | Müni barmu yalñuk anı sözlegü, ukuşluğ ukarmu bilirmü negü | Onda insanların bulabileceği bir kusur varmı; akıllı bunu anlar ve ne olduğunu bilirmi? |
| İlig cevabı Aytoldıka | HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI | |
| 909 | İlig aydı edgü tuçı ögdilür, müni bu isizler ara savlanur | Hükümdar dedi : — iyi dâima öğülür; kötüler onda şu kusurları bulurlar. |
| 910 | Yakınlık kılur er kişike tuşı, yavuz bolmasa kılmaz edgü işi | insan insana dâima yakın yaşar; kötü olmasa, iyi yapacak iş bulmaz. |
| 911 | Bu satğağ basınçak üçün edgüni, isizler yerip kör yarutmaz küni | Bu çatışmada zayıf kaldıklarından dolayı, kötüler her yerde iyinin gününü gölgelemek isterler. |
| 912 | Kim edgü tiler erse edgü kılur, basınçak ya satğağka bakmaz bolur | Kim iyilik dilerse, iyilik eder; çatışmaya veya zayıflığa bakmaz. |
| 913 | Kim erse bu künlük tilese sevinç, isizlik kılur ol yarın yer sakınç | Kim sâdece bugünlük rahatını düşünürse, o kötülük yapar; fakat yarın kaygı çeker. |
| 914 | Bu edgü tilegli negü ter eşit, kamuğ edgülük kıl özüñke iş it | iyilik dileyen insan ne der, dinle; dâima iyilik et; o senden ayrılmayan bir arkadaşın olsun. |
| 915 | Yas ermez bu edgü bu künlük saña, yarın bolğa asğıñ bu kün büt muña | iyiliğin sana bugün hiç bir zararı yoktur;'fakat bugün inan ki, yarın onun faydasını göreceksin. |
| 916 | Asığ körnür erse isizlik bu kün, yarın yas kılur anda ukğıl ögün | Kötülük bugün faydalı görünse bile, yarın orada bunun zararını görürsün; bunu düşünüp, idrâk et. |
| 917 | Bu edgü oñ ol kör isizlik bu sol, soluñdın tamu ornı uştmah oñ ol | iyilik sağ ve kötülük soldur; senin solunda cehennem vardır; cennet ise, sağdadır. |
| 918 | Neçe me erejlense isiz bu kün, ökünç birle emger yarınkı künün | Bugün kötü ne kadar huzur içinde olursa-olsun, yarın peşiman olur, azap çeker. |
| 919 | Neçe satğağ erse bu edgü kişi, ökünmez yarın anda itlür işi | iyi insan ne kadar mağdur olursa-olsun, yarın orada peşiman olmaz ve huzura erer. |
| 920 | Hakikat munı bil ay ay toldı sen, ökünçsüz-men edgü atın ölse-men | Ey Ay-Toldı, sen bunu hakikat bil; dünyada iyi ad bırakıp da göçersem, peşiman olmam. |
| 921 | Ne edgü söz aymış köni er tili, köni er tili urdı sözke ulı | Doğru insan ne kadar güzel söz söylemiş; değerli söze temel atan doğru insanların dilidir. |
| 922 | Kim edgüg yerer erse isiz bolup, tiler-men ay edgü seni men kolup | Ey iyi, kötü seni istediği kadar hakîr görsün, ben seni isteyerek ararım. |
| 923 | Ay edgü sañar kim todar ay maña, berü kelgil emdi men aç-men saña | Ey iyi, bana söyle, sana kim doyar; ben ise, tamamen açım, şimdi bana gel. |
| 924 | Neçe satğağ erse bu edgü kişi, tapı men bolayın bu edgü işi | iyi insan ne kadar düşkün olursa-olsun, râziyim; yeter ki, ben bir iyinin arkadaşı olayım. |
| 925 | İsizlik bile erse beglik maña, kerekmez bu beglik kodur-men saña | Beylik bana kötülük ile birlikte gelecekse, istemem; o beylik senin olsun. |
| 926 | Kişi kılkı isiz körür-men közün, ereji az ol kör ökünçi uzun | insanın tabiati kötüdür, bunu gözümle görüyorum; huzuru kısa fakat peşimanlığı uzun sürer. |
| 927 | Muñar meñzetü aydı şâir bu söz, okısa açılğay yiti kıl bu köz | Şâir buna benzer bir söz söylemiştir; okursan, mânası anlaşılır; görüşünü keskinleştir. |
| 928 | Kayu edgü öknür kör edgü üçün, atıkmış isiz âhır öknür küçün | Bak, hangi iyi iyiliğinden dolayı peşiman olmuştur; kötü ne kadar şöhret sahibi olursa-olsun, sonunda peşiman olur. |
| 929 | İsiz kılsa isiz yanutı ökünç, usa edgülük kıl isizke öçün | Kötülük edersen, kötülüğün karşılığı peşimanlıktır; elinden gelirse, kötülüğün ınâdma, iyilik yap. |
| 930 | Negü teg ögeyin bu isiz kişig, negü teg tileyin bu isiz işig | Kötü insanı nasıl öğeyim; bu kötü işi nasıl arzu edeyim. |
| 931 | Otunluk bıvalık yavalık kamuğ, isizler kılınçı bolur ay uluğ | Küstahlık, kabalık, aksilik hep kötülerin harektidir; ey büyük! |
| 932 | Belâ mihnet emgek ökünçün sığıt, isizlik yanutı bolur ay yegit | Belâ, mihnet, zahmet, peşimanlık ve keder hep kötülüğün karşılığıdır, ey yiğit ! |
| 933 | Kalı sevmeyin kör bu edgü kişig, kalı ögmeyin men bu edgü işig | Bu iyi insanı nasıl sevmeyeyim; bu iyi işi nasıl öğmeyeyım. |
| 934 | Akılık kişilik asığ edgülük, bu edgü kişidin kelir belgülüg | Cömertlik, insanlık, fayda ve iyiliğin hep iyi insandan geldiği şüphesizdir. |
| 935 | Bu edgü kişi barça iş edgüsi, bu edgü iş ol barça iş edgüsi | İyi insan arkadaşların en iyisidir; iyi iş işlerin en iyisidir. |
| 936 | İşiñ edgü bolsa negü kolsa kol, iş edgü kerek ol özüñ bulsa yol | Arkadaşın iyi ise, ne istersen iste; yolunun açık olması için iyi arkadaş lâzımdır. |
| 937 | Erej ârzû nimet küvençin avınç, bu edgü yanutı bolur bu sevinç | Huzur, arzu, nimet, emniyet, rahat ve bu neş'e, sevinç, hep iyiliğin karşılığıdır. |
| 938 | İlig aydı ay toldı ukğıl bu söz, ayıtmış sözüñke yanut kıldı öz | Hükümdar ilâve etti: — Ey Ay-Toldı, senin sorduğun suâle cevâbım işte bunlardır—dedi. |
| Aytoldı cevabı İligke | AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI | |
| 939 | Yer öpti kör ay toldı turdı örü, ayur ay ıduk kut ay edgü törü | Ay-Toldı yer öptü, ayağa kalktı ve:— Ey aziz ikbâl, ey iyi kanun dedi. |
| 940 | Ajun erki buldur uzun bolsu yaş, erej edgü birle esen bolsu baş | Dünya kudretini elde ettin, ömrün uzun olsun; huzur ve iyilik içinde başın esen olsun. |
| 941 | Buzulmasu beglik bedüklük bile, avınçın tirilgil sevinçin küle | Beyliğin ve ihtişamın zeval bulmasın; ömrün rahatlık ve sevinç içinde geçsin. |
| 942 | Uluğluk bile bul üküş ilke erk, bu erk birle beglik ulı bolsu berk | Kudret ve azametle bir çok illere hâkim ol; beyliğinin temeli, bu kuvvet sayesinde, sağlam olsun. |
| 943 | Aka kelsü ârzû kurımaz bolup, kapuğ tutsu devlet karımaz bolup | Arzun, kurumayan ırmak gibi, akıp-gelsin; saadetin, ihtiyarlamayan bir hizmetkâr gibi, daimî kapında dursun. |
| 944 | Sevinç barça yumğı saña kelsüni, sakınç birle düşman sızıp ölsüni | Bütün sevinçlerin hepsi sana gelsin; düşmanın endişe içinde, eriyip bitsin. |
| 945 | Sezâ ol saña kim tapınsa tapuğ, sezâka tapınsa açar kut kapuğ | Sen her kesin hizmetine lâyıksın; lâyık olana hizmet edilirse, saadet kapısı açılır. |
| 946 | Negü ter eşitgil tapuğ kılmış er, tapuğ birle ârzû tilek bulmış er | Hizmet etmiş ve hizmet ile arzu ve dileğine kavuşmuş olan insan ne der, dinle. |
| 947 | Tapuğ kılma kılsa sezâka tapın, sezâ beg bilir ol tapuğçı hakın | Hizmet etme, edersen, lâyık olana hizmet et; lâyık olan bey hizmetkârın hakkını bilir. |
| 948 | Tapınma tapınsa akı tapğı kıl, akı evi altun kümüş kapğı bil | Hizmet etme, edersen, cömerd olana hizmet et; bil ki, cömerdin evi altın, kapısı gümüştür. |
| 949 | Saranka tapınma ay tapnur kişi, tiriglik yava bolğa isiz başı | Hasise hizmet etme, ey hizmet eden insan; yoksa, hayatın boş geçmiş olur ve kendin de kötü olursun. |
| 950 | Öziñe esirker saran öz neñin, kişike kaçan berge ayğıl teñin | Hasîs kendi malını kendisinden esirger; nasıl olurda başkasının hakkını verir, söyle! |
| 951 | Sözin kesti ay toldı çıktı turup, eviñe yüz urdı sevinçlig bolup | Ay-Toldı burada sözünü kesti, Halktı ve huzurdan çıktı; sevinç içinde evine yöneldi. |
| 952 | Kıyıksız tapuğ kıldı anda naru, tüni yattı yatğakta kündüz örü | O günden itibaren, gündüzleri oturmadan ve geceleri uyumadan, ona hizmette kusur etmedi. |
| 953 | Hakikat tapındı bağırsaklıkın, ilig tuttı künde öziñe yakın | Doğruluk ve samimiyetle çalıştı; hükümdar da onu günden güne kendisine yaklaştırdı. |
| 954 | Yeme keçti üdler bir ança bu yañ, bu ay toldı tapğun kızıl kıldı eñ | Böylece bir müddet geçti; Ay-Toldı hizmeti ile her keşi memnun etti. |