Türk Bitig: Hükümdar Kün-Toğdı Ay-Toldı'ya Adalet Vasfının Nasıl Olduğunu Söyler

Baş Kutadgu Bilig

Hükümdar Kün-Toğdı Ay-Toldı'ya Adalet Vasfının Nasıl Olduğunu Söyler

Küntoğdı İlig Aytoldıka Adil Sıfatı Neteg Erdükin Ayur
Hükümdar Kün-Toğdı Ay-Toldı'ya Adalet Vasfının Nasıl Olduğunu Söyler
İlig aydı uktum sözüg belgülep, açayın sözümni saña ülgülep
Hükümdar dedi : — Ne demek istediğini anladım, bunların ne demek olduğunu sana anlatayım.
Seni men okıdım eñ aşnukı kün, ağırlık bile berdim ol kün orun
Geçen gün ben seni çağırdım, sana gösterdim ve yer verdim.
Bu tañ tañsuk işler maña körkitip, buşurduñ meni sen işiñ berkitip
O acayip işleri bana göstererek, beni hiddetlendirdin, fakat kendini iyi müdâfaa ettin.
Körüp buştum erse ilendi özüñ, sarıldım saña men töküldi sözüg
Sana hiddetlenince, beni tekdir ettin, buna tahammül ettim, fakat tekrar yüzünü buruşturdun.
Sen aydıñ maña kut-men bilgil meni, saña ukturu kıldım ukğıl munı
Sen bana : —Ben saadetim, beni tanı, sana anlatmak için, böyle yaptım, bunu anla — dedin.
Negü kılmışıñnı sen adra seçe, yora berdiñ uktum kamuğnı aça
Niçin yaptığını sen birer-birer izah ettin, ben de her şeyini açıkça anladım.
Keçürdüm men anda seniñ üdrüñi, ağırladım ötrü ol erdem teñi
O zaman ben senin kusurunu affettim ve sana meziyetin nisbetinde saygı gösterdim.
Bu kün me meniñ bu özüm kılkların, saña körkitür barça erdemlerin
Bugün de ben kendi tabiatimi ve bütün meziyetlerimi sana gösteriyorum.
Munu men me körgil könilik törü, törü kılkları bu baka tur körü
işte bak, ben de doğruluk ve kanunum, kanunum vasıfları bunlardır, dikkat et.
Bu kürsi özele öz oldurdukı, adakı üç ol kör ay köñlüm tokı
Bak, bu üzerinde oturduğum tahtın üç ayağı vardır, ey gönlümü doyuran.
Kamuğ üç adaklığ emitmez bolur, üçegü-turur tüz kamıtmaz bolur
Üç ayak üzerinde olan hiç bir şey bir tarafa meyletmez, her üçü düz durdukça, taht sallanmaz.
Kalı üç adakta emitse biri, ikisi kamıtar uçar ol eri
Eğer üç ayaktan biri yana yatarsa, diğer ikisi de kayar ve üzerinde oturan yuvarlanır.
Kamuğ üç adaklığ köni tüz-turur, kalı bolsa tört kör bir egri bolur
Üç ayaklı olan her şey doğru ve düz durur, eğer dört ayaklı olursa, biri eğri olabilir.
Kayu neñ tüz erse kamuğı uz ol, kamuğ uz körü barsa kılkı tüz ol
Düz olan bir şeyin her tarafı, iyidir, her iyinin, dikkat edersen, tavır ve hareketi düzgündür.
Kayu neñ emitse kör egri bolur, kamuğ egriler isiz urğı bulur
Hangi şey yana yatarsa, eğri olur, her eğrilikte bir kötülüğün tohumu vardır.
Kayu tüz emitse turumaz tüşer, kayu neñ köni bolsa tüşmez serer
Düz olan yana yatarsa, duramaz, düşer, hangi şey doğru ise, düşmez, yerinde durur.
Meniñ kılkım ol kör emitmez köni, köni egri bolsa könilik küni
Bak, benim tabiatim de yana yatmaz, doğrudur, eğer doğru eğrilirse, kıyamet kopar.
Könilik özele keser-men işig, adırmaz-men begsig ya kulsığ kişig
Ben işleri doğruluk ile hallederim, insanları, bey veya kul olarak, ayırmam.
Bu bögde biçek kim eligde-turur, bıçığlı kesigli-turur ay unur
Ey becerikli insan, elimdeki bu bıçak biçen ve kesen bir âlettir.
Biçek teg bıçar-men keser-men işig, uzatmaz-men davi kılığlı kişig
Ben işleri bıçak gibi keser, atarım, hak arayan kimsenin işini uzatmam.
Şeker ol kişi yer añar küç tegip, törü bulsa mendin kapuğka kelip
Şekere gelince, o zulüme uğrayarak, benim kapıma gelen ve adaleti bende bulan insan içindir.
Şeker teg süçiyü barır ol kişi, sevinçlig bolur anda yazlur kaşı
O insan benden şeker gibi tatlı-tatlı ayrılır, sevinir ve yüzü güler.
Urâğûn yeme ol kişiler içer, özi küçkey erse könidin kaçar
Zehir gibi acı olan bu Hind otunu ise, zorbalar ve doğruluktan kaçan kimseler içer.
Maña kelse tütşü törü berse-men, urâğûn içer teg açır körse-men
Bunlar kavga edip, bana gelirler ve ben hüküm verince, bakarsın, acı Hind ilâcı içmiş gibi, yüzlerini ekşitirler.
Bu kaşım tügüki bu körksüzlüküm, küçemçi kelirke bu yüzsüzlüküm
Benim bu sertliğim, kaşlarımın bu çatıklığı ve bu asık suratım bana gelen zâlimler içindir.
Kerek oğlum erse yakın ya yağuk, kerek barkın erse keçigli konuk
ister oğlum, ister yakınım veya hısımım olsun, ister yolcu, geçici, ister misafir olsun;
Törüde ikigü maña bir sanı, keserde adın bulmağay ol meni
Kanun karşısında benim için bunların hepsi birdir, hüküm verirken, hiç biri beni farklı bulmaz.
Bu beglik ulı kör könilik-turur, köni bolsa begler tiriglik bolur
Bu beyliğin temeli doğruluktur, beyler doğru olursa, dünya huzura kavuşur.
Muñar meñzetü sözler öglüg kişi, kim öglüg sözin tutsa itlür işi
Akıllı insan buna benzer bir söz söylemiştir, kim akıllı insanın sözünü tutarsa, iş yoluna girer.
Könilik öze boldı beglik ulı, bu beglik köki ol könilik yolı
Beyliğin temeli doğruluk üzerine kurulmuştur, doğruluk yolu beyliğin esâsıdır.
Törü kılsa elke köni bolsa beg, tilek ârzû bulğay bu kolsa kalı
Bey doğru olur ve ülkeye böyle hüküm ederse, bütün dileklerine kavuşur.

Aytoldı suali İligke
AY-TOLIDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Yana aydı ay toldı ilig kutı, nelük boldı kün toğdı ilig at(isim)ı
Ay-Toldı şöyle dedi : — Ey devletli hükümdar, efendimizin adı niçin Kün-Toğdı olmuştur.

İlig cevabı Aytoldıka
HÜKÜMDARIN AY-TOLIDI'YA CEVABI
İlig aydı bilge meniñ kılkımı, körüp meñzetü urdı bu atımı
Hükümdar cevap verdi : — Alim benim tabiatimi güneşe benzeterek, bu adı verdi.
Künüg kör irilmez tolu ok-turur, yaruklukı bir teg talu ok-turur
Güneşe bak, küçülmez, bütünlüğünü dâima muhafaza eder, parlaklığı hep aynı şekilde kuvvetlidir.
Meniñ me kılınçım añar okşadı, könilik bile toldı eksümedi
Benim tabiatim de ona benzer, doğruluk ile doludur ve hiç bir vakit eksilmez.
İkinçi tuğar kün yarur bu ajun, tüzü halkka tegrür yokalmaz özün
ikincisi — güneş doğar ve bu dünya aydınlanır, aydınlığını bütün halka eriştirir, kendinden bir şey eksilmez.
Meniñ me törüm bu yokalmaz özüm, kamuğ halkka bir teg ne kılkım sözüm
Benim de hükmüm böyledir, ben ortadan kaybolmam: hareketim ve sözüm bütün halk için aynıdır.
Üçünçi bu kün tuğsa yerke isig, çeçek yazlur anda tümen miñ tüsig
Üçüncüsü — bu güneş doğunca, yere sıcaklık gelir, o zaman binlerce renkli çiçekler açılır.
Kayu elke tegse meniñ bu törüm, ol el barça itlür taş erse korum
Benim bu kanunum hangi memlekete erişirse, o memleket baştan başa taşlık ve kayalık dahi olsa, hep düzene girer.
Tuğar kün arığ ya arığsız temez, kamuğka yarukluk berür eksümez
Güneş doğar, temiz veya kirli demeden, her, şeye aydınlık verir, kendisinden bir şey eksilmez.
Meniñ me kılınçım bu ol belgülüg, tözüke tegir barça mendin ülüg
Benim de hareketim tıpkı böyledir, her kes benden nasibini alır.
Yana ma bu kün burcı sâbit-turur, bu sâbit tedüküm tüpi berk bolur
Bir de güneşin burcu sabittir, bu sabit dediğim, temeli sağlam olduğu içindir.
Bu kün burcı arslan bu burc tepremez, evi tepremezi üçün artamaz
Güneşin burcu Arslan'dır ve bu burç yerinden kımıldamaz, yerinden kımıldamadığı için de evi bozulmaz.
Meniñ kılkımı kör yeme bir yañın, özüm tegşürülmez yarukta öñin
Benim tavır ve hareketime bir bak, benim de parlaklığım katiyen değişmez.

Aytoldı suali İligke
AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, aşasu ajun el yadılsu atı
Ay-Toldı dedi : — Ey devletli hükümdar, ülkelere hâkim ol, iyi adın dünyaya yayılsın.
Meniñ me özüm bu uzun yol yorıp, saña keldi emgep hem artuk arıp
Ben de bu uzun yolu yürüyüp ve çok zahmet çekip, yorularak, sana geldim.
Bu kılkıñ bu erdemleriñ bar üçün, küsep keldim emdi tapuğka küçün
Bu tabiat ve faziletlerinden dolayı, büyük bir arzu ile senin hizmetine geldim.
Ayu ber maña sen neteg tapnayın, sevinçiñ kayu ol anı tutnayın
Sen bana söyle, nasıl hizmet edeyim, seni memnun etmek için, nasıl davranayım.
Tapuğ beg tapısı öze bolmasa, yaramaz bu tapğı neçe emgese
Hizmet beyin arzusuna göre olmadıkça, ne kadar zahmet çekilmiş olursa-olsun, makbule geçmez.
Negü ter eşitgil ıla atlığı, tapuğun bedümiş kişi kutluğı
ila ülkesinin hizmet ederek, ikbâle ermiş şöhret kazanmış kudretli şahsiyeti ne der, dinle.
Tapınsa tapuğçı begiñe kalı, katığ tutğu begler sevinçi yolı
Hizmetkâr hizmet ederken, dâima beyleri memnun edecek yoldan yürümelidir.
Bu begler tapısı öze kıl tapuğ, begi taplasa tapğı açtı kapuğ
Beyleri memnun edecek şekilde hizmet et, bey memnun olursa, bu hizmet ikbâl kapılarını açar.
Tapuğçı tapuğ bilse törke tegir, tapuğ bilmese tördin elke kelir
Hizmetkâr hizmet etmesini bilirse, baş-köşeye erişir, hizmet etmesini bilmezse, baş-köşeden eşiğe düşer.
Begin ked sevindürse tapnur kulı, açıldı bu kulka ağırlık yolı
Hizmet eden kul beyini çok memnun ederse, bu kul için itibar ve ihsan kapıları açılmış olur.

İlig cevabı Aytoldıka
HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
İlig aydı uktum men emdi sözüg, sevinçim tile ked küdezgil özüñ
Hükümdar dedi : — Söylediklerini anladım, beni memnun etmeğe çalış ve çok dikkatli hareket et.
Saña men ayayın yarağsızlarığ, yarağsızka yakma yorığıl arığ
Ben hoşlaşmadığım şeyleri sana söyleyeyim, sen onlara yaklaşma, temiz olmağa çalış.
Özüm taplamaz neñ biri yalğan ol, munıñda basası bu küç kılğan ol
Benim beğenmediğim şeylerden biri — yalandır, ondan sonra zulüm edenler gelir.
Suk erse kılınçı yeg erse özi, ivek erse kılkı uvutsuz közi
Sonra da haris tabiatli ve olgun olmayan insanlar ile aceleci huylu ve gözü doymaz olanlar.
Buşı erse işte yeme övkelig, yava erse borçı ya kıyğan elig
Her işte hiddet gösterenler, içkiye düşkünler veya çalıp-çırpanlar.
Bu yañlığ kişiler yaramaz maña, ayu berdim emdi açukluğ saña
Bu gibi insanlar bana yaramaz, işte saha bunları açıkça döküp-saydım.
Yarayın tese sen maña belgülüg, bu kaç neñ özüñdin yırat ay(ünlem) külüg
Sen benim gerçekten işime yaramak istiyorsan, bu bir kaç şeyi kendinden uzak tut, ey namlı insan.
Yakın bolğa sen künde ötrü maña, ağırlık açığ artğa mendin saña
Böylece sen her gün bana daha yakın olacaksın ve benden sana karşı itibar ve ihsan artacaktır.

Aytoldı suali İligke
AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Bu ay toldı aydı eşittim munı, takı bir sözüm bar ayu ber anı
Ay-Toldı dedi : — Bunları işittim, bir suâlim daha var, onu da arzedeyim.
Bu edgü kayu ol neteg ol özi, negü teg bolur edgü kılkı tözi
İyilik nasıl ve ne gibi bir şeydir, iyinin hâli tavrı ve tıyneti nasıl olur.

İlig cevabı Aytoldıka
HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
İlig aydı edgü bu kılkı yañı, tusulur bolur halkka asğı oñı
Hükümdar dedi: — iyinin vasfı faydalı olmaktır, onun halka çok faydaları dokunur.
Tüzü halkka barça kılur edgülük, yana minnet urmaz kişike kölük
O bütün halka hep iyilik eder, fakat yaptığını insanın başına kakmaz.
Öz asğın tilemez kişike asığ, berür ol asığdın bu kolmaz yanığ
Kendi istifâdesini düşünmez, başkasına fayda temin eder ve buna mukabil, bir karşılık beklemez.

Aytoldı suali İligke
AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Yana aydı ay toldı uktum bu söz, takı bir tilekimni aytur bu öz
Ay-Toldı tekrar dedi : —Bu sözü anladım, bir şey daha sormak istiyorum.
Maña ay könilik kayu ol köni, anıñ birle yalñuk yarutsa küni
Bana doğruluğu anlat, hangi şey doğrudur, insan onunla gününü nasıl aydınlatır.
Kayunı ayurlar könilik yolı, negü teg bolur bu könilik ulı
Hangi yola doğruluk yolu derler, bu doğruluğun mâhiyeti nedir.

İlig cevabı Aytoldıka
HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
İlig aydı körgil köni er özi, tili köñli birle biriker sözi
Hükümdar : — Bak, kimin düşündüğü ile söylediği bir olursa, işte doğru insan odur — dedi—
Taşı teg içi ol içi teg taşı, bu yañlığ bolur ol köni çın kişi
Onun içi dışı gibi, dışı da içi gibidir, doğru ve dürüst insan böyle olur.
Köñlin çıkarsa ayada urup, yorısa uyadmasa yalñuk körüp
insan gönlünü çıkarıp, avucuna koyarak, başkaları önünde, mahcup olmadan, dolaşabilmelidir.
Könilik kerek erke kopsa kutun, könilik atı ol kişilik bütün
Saaâdette yükselmek için, insana doğruluk lâzımdır, insanlık doğruluğun adıdır, inan.
Kız ermez bu yalñuk kişilik kız ol, az ermez bu yalñuk könilik az ol
insan nâdir değil, insanlık nâdirdir, insan az değil, doğruluk azdır.
Muñar meñzetü aydı şâir bu söz, saña sözledi emdi körgil bu öz
Bak, şimdi benim sana söylediğim söze benzer bir sözü de şâir söylemiştir.
Yorığlı bu yalñuk idi ök üküş, köni çın bütün er maña ked küsüş
Gezip-dolaşan insan pek çoktur, fakat benim için aziz olan doğru, dürüst ve güvenilebilecek bir insandır.
Kız ermez kişi kör kişilik kız ol, köni çın kişilerni ögdi ukuş
insan nâdir değil, insanlık nâdirdir, akıl doğru ve dürüst insanları öğmüştür.

Aytoldı suali İligke
AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Yana aydı ay toldı ilig kutı, maña açsu emdi bu söz bük katı
Ay-Toldı tekrar dedi : — Devletli hükümdar şimdi bana şu sözün sırrını çözsün.
Bu edgü kişiler bolurmu isiz, isiz me ururmu kör edgüke iz
Bu iyi insanlar kötü olabilirlerini ve kötü insan da bir gün iyilik yoluna girebilirini?

İlig cevabı Aytoldıka
HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
İlig aydı edgü iki törlüg ol, munıñda biri çın tutar edgü yol
Hükümdar : — iyi insan iki türlü olur — dedi-, bunlardan biri doğrudan doğruya iyilik yolunu tutar.
Bir edgü bolur kör anadın tuğup, yorır ol köni çın kör edgü bolup
Biri anadan doğma iyi olur, iyi bir insan doğru ve dürüst bir hayat sürer.
Takı biri edgü kör ötkünç bolur, isizke katılsa ol isiz kılur
Biri de taklit yolu ile iyi olur, kötüye uyarsa, kötülük yapar.
İki törlüg ol kör bu isiz yeme, ikigüni bir tep isizke sama
Kötü insan da iki türlü olur, bunların ikisini de aynı derecede kötü sayma.
Toğa isiz ol kör munıñda biri, bu er ölmeginçe arımaz kiri
Bunlardan biri doğuştan kötüdür, bu insanın lekesi ölünceye kadar temizlenmez.
Takı biri ötkünç bolur bu isiz, işi edgü bolsa tüzer bu ma iz
Diğeri ise, taklit yolu ile kötü olur, arkadaşı iyi olursa, o da iyi yola gider.
Toğa edgüdin tutçı edgü kelir, ajun bodnı andın asığlar alır
Doğuştan iyi olandan dâima iyilik gelir, dünya halkı ondan istifâde eder.
Toğa isiz erse añar yok otı, ajunka belâ ol bodunka yutı
Doğuştan kötü olanın ıslâhına çâre yoktur, o dünya için belâ ve halk için felâkettir.
Muñar meñzetü aydı türkçe mesel, eşitgil munı sen ukup özke al
Buna benzer türkçe bir ata-sözü vardır, bunu dinle ve sırrına ererek, ona göre hareket et.
Ürüñ süt bile kirse edgü kılık, ölüm tutmağınça evürmez yorık
Eğer iyilik ananın ak sütü ile insanın ruhuna girerse, o ölünceye kadar doğru yoldan çıkmaz.
Tadu birle katlıp törümiş kılınç, ölüm buzmağınça buzulmaz erinç
İnsanın tıynetine sinmiş olan ahlâk, ölüm bozmadıkça, katiyyen bozulmaz.
Karında törümiş kılınç ögretig, yağız yer katında kiter ay tetig
Ana karnında teşekkül eden tabiat ve terbiye ancak kara toprak altında insanı terkedip gider, ey zeki insan.
Kalı edgüke bolsa isiz işi, isiz boldı kılkı ol isiz tuşı
Eğer iyiye kötü biri arkadaş olursa, onun tabiatı de, arkadaşınınki gibi, kötü olur.
İsiz me katılsa kör edgü bile, kamuğ edgülükke bu buldı yol a
Kötü de iyi ile düşüp-kalkarsa, bütün iyiliklere ulaşmak için, bir meşale bulmuş olur.
Takı bir sebeb kör bu edgü isiz, yakınlık yolındın tüzer tüzse iz
İyi veya kötü insanların bu yollara girmelerinin sebeplerinden biri iyi veya kötü arkadaş edinmiş olmalarıdır.
Begi edgü bolsa bodun barça tüz, bolur kılkı edgü yorıkları uz
Bey iyi olursa, halk da dâin.â ona itaat eder, iyi ve güzel tavır ve harekete sahip olur.
Yakın tutsa begler kör edgü kişig, isiz barça edgü kılur ol işig
Beyler iyi insanları kendilerine yakın tutarlarsa, kötüler de işlerinde iyi hareket etmeğe mecbur olurlar.
İsizler yakın bolsa begler tapa, uzadı isiz elgi ilke tüp e
Beylerin etrafını kötüler çevirirse, memlekete tamamen kötüler hâkim olur.
İsiz baş kötürse kör edgü yiter, bu edgü elig bulsa isiz kiter
Kötü serbest kalırsa, iyi ortadan kaybolur, iyi hâkim vaziyette olursa, kötü ortadan kalkar.
Kalı edgü bolsa bu begler kutun, kamuğ edgü boldı karası bütün
Eğer beyler, bir talih eseri olarak, iyi olurlarsa, onların halkı da, şüphesiz, iyi olur.
Bu begler isiz bolmağınça isiz, ol ilde sevinçin kızartmaz meñiz
Beyler kötü olmadıkça, o memlekette kötülerin yüzü sevinçle parlamaz.
Ne edgü törü urdı begler begi, isizke bu kın berge zindân yegi
Beylerin beyi ne iyi bir kanun vaz'etmiş, kötü için en iyi çâre sopa ve zindandır.
Kalı edgü bolsa bodun başçısı, kamuğ edgü boldı anıñ işçisi
Eğer halkın başında bulunan kimse iyi olursa, onun bütün memurları da iyi olur.
Apañ edgü bolsa bu begler özün, bayur bodnı barça kör itlür ajun
Eğer bu beylerin kendileri iyi olurlarsa, onların halkı da zenginleşir ve dünya düzelir.

Aytoldı suali İligke
AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Yana aydı ay toldı uktum munı, ilig yarlıkadı bu sözler köni
Ay-Toldı tekrar dedi : — Bunları anladım, hükümdar bu sözleri doğru buyurdu.
Bu edgüg bilir ol kişi edgü tep, asığlığ erürin munı kılğu tep
Bu iyiyi insan iyi olarak tanır ve faydalı olduğu için, yapılmasını ister.
Sever barça yalñuk tiler ârzûlar, anı koldaçılar nelük buldılar
Onu bütün insanlar sever, diler ve arzularlar, fakat isteyenler bu iyiyi nasıl elde ederler?

İlig cevabı Aytoldıka
HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
İlig aydı edgü talu neñ-turur, talu neñi tutçı talular kolur
Hükümdar : — iyi mümtaz bir şeydir — dedi — mümtaz bir şeyi ise, dâima bü vasfı hâiz olanlar ister.
Kayu neñ talu bolsa üdrüm ağır, anıñ kılmakı barça özke ağır
Hangi şey mümtaz, nâdir ve değerli ise, onu gerçekleştirmek de hiç kolay değildir.
İsizlik uçuz ol anı kıldaçı, yavuz iş uçuz ol isiz boldaçı
Kötülük değersiz bir şey olduğu için, onu yapan da değersizdir, fena iş değersizdir ve dâima- kötü olacaktır.
Kayu neñ uçuz bolsa yerde yatur, ağı çuz ağır boldı törde yatur
Hangi şey değersiz ise, ona kimse bakmaz bile, ipekli ve ağır çin kumaşları, değerli olduğu için, baş-köşede yer alır.
Bu edgü ağış teg ağır ağğuka, yavuz neñ eiş ol uçuz bulğuka
îyi — yokuş tırmanmak gibidir, güçtür, kötü şey — iniş gibidir, kolayca elde edilir.
Muñar meñzetü sözledi kör ukuş, ukuşluğ sözi tutsa asğı üküş
Bak, akıl buna benzer bir söz söylemiştir, akıllının sözü tutulursa faydası çoktur.
Ağış teg bu edgü ağumaz kişi, tegip tegme yalñuk kılumaz işi
iyi — yokuşa çıkmak gibidir, her kes yükselemez, uğraşmakla değme insan bu işi yapamaz.
Ağır neñ kamuğı ağır kılğuka, kılumaz bu işni biligsiz buşı
Değerli olan her şeyin yapılması güçtür, bilgisiz ve değersiz kimse bu işi yapamaz.

Aytoldı suali İligke
AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA SUÂLl
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, bu ögdi bile munça edgü atı
Ay-Toldı :— Ey devletli hükümdar — dedi— iyi bu derece nâm ve şöhret kazanmıştır.
Müni barmu yalñuk anı sözlegü, ukuşluğ ukarmu bilirmü negü
Onda insanların bulabileceği bir kusur varmı, akıllı bunu anlar ve ne olduğunu bilirmi?

İlig cevabı Aytoldıka
HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
İlig aydı edgü tuçı ögdilür, müni bu isizler ara savlanur
Hükümdar dedi : — iyi dâima öğülür, kötüler onda şu kusurları bulurlar.
Yakınlık kılur er kişike tuşı, yavuz bolmasa kılmaz edgü işi
insan insana dâima yakın yaşar, kötü olmasa, iyi yapacak iş bulmaz.
Bu satğağ basınçak üçün edgüni, isizler yerip kör yarutmaz küni
Bu çatışmada zayıf kaldıklarından dolayı, kötüler her yerde iyinin gününü gölgelemek isterler.
Kim edgü tiler erse edgü kılur, basınçak ya satğağka bakmaz bolur
Kim iyilik dilerse, iyilik eder, çatışmaya veya zayıflığa bakmaz.
Kim erse bu künlük tilese sevinç, isizlik kılur ol yarın yer sakınç
Kim sâdece bugünlük rahatını düşünürse, o kötülük yapar, fakat yarın kaygı çeker.
Bu edgü tilegli negü ter eşit, kamuğ edgülük kıl özüñke iş it
iyilik dileyen insan ne der, dinle, dâima iyilik et, o senden ayrılmayan bir arkadaşın olsun.
Yas ermez bu edgü bu künlük saña, yarın bolğa asğıñ bu kün büt muña
iyiliğin sana bugün hiç bir zararı yoktur;'fakat bugün inan ki, yarın onun faydasını göreceksin.
Asığ körnür erse isizlik bu kün, yarın yas kılur anda ukğıl ögün
Kötülük bugün faydalı görünse bile, yarın orada bunun zararını görürsün, bunu düşünüp, idrâk et.
Bu edgü oñ ol kör isizlik bu sol, soluñdın tamu ornı uştmah oñ ol
iyilik sağ ve kötülük soldur, senin solunda cehennem vardır, cennet ise, sağdadır.
Neçe me erejlense isiz bu kün, ökünç birle emger yarınkı künün
Bugün kötü ne kadar huzur içinde olursa-olsun, yarın peşiman olur, azap çeker.
Neçe satğağ erse bu edgü kişi, ökünmez yarın anda itlür işi
iyi insan ne kadar mağdur olursa-olsun, yarın orada peşiman olmaz ve huzura erer.
Hakikat munı bil ay ay toldı sen, ökünçsüz-men edgü atın ölse-men
Ey Ay-Toldı, sen bunu hakikat bil, dünyada iyi ad bırakıp da göçersem, peşiman olmam.
Ne edgü söz aymış köni er tili, köni er tili urdı sözke ulı
Doğru insan ne kadar güzel söz söylemiş, değerli söze temel atan doğru insanların dilidir.
Kim edgüg yerer erse isiz bolup, tiler-men ay edgü seni men kolup
Ey iyi, kötü seni istediği kadar hakîr görsün, ben seni isteyerek ararım.
Ay edgü sañar kim todar ay maña, berü kelgil emdi men aç-men saña
Ey iyi, bana söyle, sana kim doyar, ben ise, tamamen açım, şimdi bana gel.
Neçe satğağ erse bu edgü kişi, tapı men bolayın bu edgü işi
iyi insan ne kadar düşkün olursa-olsun, râziyim, yeter ki, ben bir iyinin arkadaşı olayım.
İsizlik bile erse beglik maña, kerekmez bu beglik kodur-men saña
Beylik bana kötülük ile birlikte gelecekse, istemem, o beylik senin olsun.
Kişi kılkı isiz körür-men közün, ereji az ol kör ökünçi uzun
insanın tabiati kötüdür, bunu gözümle görüyorum, huzuru kısa fakat peşimanlığı uzun sürer.
Muñar meñzetü aydı şâir bu söz, okısa açılğay yiti kıl bu köz
Şâir buna benzer bir söz söylemiştir, okursan, mânası anlaşılır, görüşünü keskinleştir.
Kayu edgü öknür kör edgü üçün, atıkmış isiz âhır öknür küçün
Bak, hangi iyi iyiliğinden dolayı peşiman olmuştur, kötü ne kadar şöhret sahibi olursa-olsun, sonunda peşiman olur.
İsiz kılsa isiz yanutı ökünç, usa edgülük kıl isizke öçün
Kötülük edersen, kötülüğün karşılığı peşimanlıktır, elinden gelirse, kötülüğün ınâdma, iyilik yap.
Negü teg ögeyin bu isiz kişig, negü teg tileyin bu isiz işig
Kötü insanı nasıl öğeyim, bu kötü işi nasıl arzu edeyim.
Otunluk bıvalık yavalık kamuğ, isizler kılınçı bolur ay uluğ
Küstahlık, kabalık, aksilik hep kötülerin harektidir, ey büyük!
Belâ mihnet emgek ökünçün sığıt, isizlik yanutı bolur ay yegit
Belâ, mihnet, zahmet, peşimanlık ve keder hep kötülüğün karşılığıdır, ey yiğit !
Kalı sevmeyin kör bu edgü kişig, kalı ögmeyin men bu edgü işig
Bu iyi insanı nasıl sevmeyeyim, bu iyi işi nasıl öğmeyeyım.
Akılık kişilik asığ edgülük, bu edgü kişidin kelir belgülüg
Cömertlik, insanlık, fayda ve iyiliğin hep iyi insandan geldiği şüphesizdir.
Bu edgü kişi barça iş edgüsi, bu edgü iş ol barça iş edgüsi
İyi insan arkadaşların en iyisidir, iyi iş işlerin en iyisidir.
İşiñ edgü bolsa negü kolsa kol, iş edgü kerek ol özüñ bulsa yol
Arkadaşın iyi ise, ne istersen iste, yolunun açık olması için iyi arkadaş lâzımdır.
Erej ârzû nimet küvençin avınç, bu edgü yanutı bolur bu sevinç
Huzur, arzu, nimet, emniyet, rahat ve bu neş'e, sevinç, hep iyiliğin karşılığıdır.
İlig aydı ay toldı ukğıl bu söz, ayıtmış sözüñke yanut kıldı öz
Hükümdar ilâve etti: — Ey Ay-Toldı, senin sorduğun suâle cevâbım işte bunlardır—dedi.

Aytoldı cevabı İligke
AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Yer öpti kör ay toldı turdı örü, ayur ay ıduk kut ay edgü törü
Ay-Toldı yer öptü, ayağa kalktı ve:— Ey aziz ikbâl, ey iyi kanun dedi.
Ajun erki buldur uzun bolsu yaş, erej edgü birle esen bolsu baş
Dünya kudretini elde ettin, ömrün uzun olsun, huzur ve iyilik içinde başın esen olsun.
Buzulmasu beglik bedüklük bile, avınçın tirilgil sevinçin küle
Beyliğin ve ihtişamın zeval bulmasın, ömrün rahatlık ve sevinç içinde geçsin.
Uluğluk bile bul üküş ilke erk, bu erk birle beglik ulı bolsu berk
Kudret ve azametle bir çok illere hâkim ol, beyliğinin temeli, bu kuvvet sayesinde, sağlam olsun.
Aka kelsü ârzû kurımaz bolup, kapuğ tutsu devlet karımaz bolup
Arzun, kurumayan ırmak gibi, akıp-gelsin, saadetin, ihtiyarlamayan bir hizmetkâr gibi, daimî kapında dursun.
Sevinç barça yumğı saña kelsüni, sakınç birle düşman sızıp ölsüni
Bütün sevinçlerin hepsi sana gelsin, düşmanın endişe içinde, eriyip bitsin.
Sezâ ol saña kim tapınsa tapuğ, sezâka tapınsa açar kut kapuğ
Sen her kesin hizmetine lâyıksın, lâyık olana hizmet edilirse, saadet kapısı açılır.
Negü ter eşitgil tapuğ kılmış er, tapuğ birle ârzû tilek bulmış er
Hizmet etmiş ve hizmet ile arzu ve dileğine kavuşmuş olan insan ne der, dinle.
Tapuğ kılma kılsa sezâka tapın, sezâ beg bilir ol tapuğçı hakın
Hizmet etme, edersen, lâyık olana hizmet et, lâyık olan bey hizmetkârın hakkını bilir.
Tapınma tapınsa akı tapğı kıl, akı evi altun kümüş kapğı bil
Hizmet etme, edersen, cömerd olana hizmet et, bil ki, cömerdin evi altın, kapısı gümüştür.
Saranka tapınma ay tapnur kişi, tiriglik yava bolğa isiz başı
Hasise hizmet etme, ey hizmet eden insan, yoksa, hayatın boş geçmiş olur ve kendin de kötü olursun.
Öziñe esirker saran öz neñin, kişike kaçan berge ayğıl teñin
Hasîs kendi malını kendisinden esirger, nasıl olurda başkasının hakkını verir, söyle!
Sözin kesti ay toldı çıktı turup, eviñe yüz urdı sevinçlig bolup
Ay-Toldı burada sözünü kesti, Halktı ve huzurdan çıktı, sevinç içinde evine yöneldi.
Kıyıksız tapuğ kıldı anda naru, tüni yattı yatğakta kündüz örü
O günden itibaren, gündüzleri oturmadan ve geceleri uyumadan, ona hizmette kusur etmedi.
Hakikat tapındı bağırsaklıkın, ilig tuttı künde öziñe yakın
Doğruluk ve samimiyetle çalıştı, hükümdar da onu günden güne kendisine yaklaştırdı.
Yeme keçti üdler bir ança bu yañ, bu ay toldı tapğun kızıl kıldı eñ
Böylece bir müddet geçti, Ay-Toldı hizmeti ile her keşi memnun etti.